انتشارات کتاب‌سرای تندیس دست به کاری کارستان زده است و یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین آثار علمی‌تخیلی را منتشر کرده است, تلماسه . ترجمه و انتشار اثر Dune، اقدامی غول‌آسا هم از سوی ناشر و هم از سوی مترجم بوده است و در ادامه به شما خواهم گفت که چرا پیشنهاد می‌کنم این ترجمه از کتاب را نخرید.

دون، اثری است که شاید بتوان با کم‌ترین تردیدی، یکی از موثرترین و الهام بخش‌ترین آثار دنیای علمی تخیلی در تاریخ این ژانر دانست. این کتاب اولین قسمت از مجموعه داستان‌های تحسین شده فرانک هربرت است که از آن به پرفروش‌ترین اثر علمی‌تخیلی تاریخ یاد می‌کنند. کتابی که جوایز متعددی را به خود اختصاص داده و از ادبیات تا علوم پایه الهام بخش بسیاری از مردمان بوده است.
این کتاب اثری است که از لایه‌های متعدد ارجاعات آینده‌نگرانه و اشاره‌های زیست‌محیطی، سیاسی، فرهنگی، مذهبی و اجتماعی برخوردار است و همین آن را به اثری بدل کرده است که می‌توان بارها آن را خواند و بارها نکات تازه‌ای درباره آن آموخت و یا به بهانه آن به اندیشیدن درباره چشم اندازهای تازه پرداخت.

فرانک هربرت نویسنده مجموعه دون – Photo: Medium

به گفته دیگر، Dune، که اگرچه در لغت به معنی تپه شنی اما در اصل اشاره به نام عامیانه یک سیاره است، نه تنها باید در فهرست خواندنی‌های ضروری هر علاقه‌مند علمی‌تخیلی باشد که می توان آن را در فهرست مطالعات هر علاقه‌مند به ادبیاتی – فارغ از ژانر – قرار داد.
حالا پس از سال‌ها انتظار انتشارات کتاب‌سرای تندیس که در سال‌های اخیر بار سنگین نشر آثار مهم علمی تخیلی را برعهده گرفته و انصافاٌ به خوبی و دقت از عهده آن بر آمده است، ترجمه این کتاب را منتشر کرده است.
فرصتی مغتنم که اجازه می‌دهد تا خواننده ایرانی با تاخیری طولانی و بیش از نیم قرنی امکان مطالعه این اثر را داشته باشد.
من در نقش یک علاقه‌مند عمومی علمی‌تخیلی مدت‌های طولانی منتظر انتشار ترجمه این کتاب بودم و اگرچه هنوز منتظرم تا این ترجمه در این سوی اقیانوس به دستم برسد و آن را بخوانم، اما مختصر بحث‌های ایجاد شده در اطراف این اثر باعث می‌شود تا زمانی که به نتیجه دیگری درباره این متن برسم، اگر کسی از من درباره توصیه‌ام به خواندن این ترجمه بپرسد با قطعیت بگویم: نه.
بیایید از عنوان کتاب شروع کنیم که مترجم و ناشر فکر کرده‌اند استفاده از واژه «تلماسه» آن هم به شکل به هم چسبیده و بدون فاصله، به جای «دون» اقدام مناسبی است.

رابرت سندرز در دانشگاه برکلی از الهام بخشی «دون» بر پروزه تغییرات اقلیم خود می گوید. عکس : پوریا ناظمی 

نکته اول اینکه کلمه Dune که به معنی تپه‌شنی است اشاره مستقیم به تپه شنی ندارد. این نام عامیانه سیاره ای به نام آراکیس، است. درست است که درباره منشا این نامگذاری باید به ماهیت چشم انداز و اقلیم سیاره اشاره کرد و اینکه به دلیل خشکی و فراگیر بودن صحراهای این سیاره، آن را به نام تپه شنی می خوانند اما این ارجاع به کلیت سیاره است.
در ترجمه، دعوای طولانی و البته بدون نتیجه قطعی وجود دارد که آیا باید نام‌های خاص را ترجمه کرد یا نه. من نظر قطعی ندارم. به نظرم به این بستگی دارد که آیا این ترجمه نام خاص ۱) در سابقه فرهنگی زبان مقصد حضور و سابقه ای دارد؟ ۲) آیا ترجمه به انتقال مفهوم زیرلایه مورد نظر نویسنده کمک می‌کند و ۳) آیا چنین تغییری موجب آسیب دیدن به منظور نویسنده با تغییر توجه مخاطب از مفهوم اصلی به معنی جنبی می شود یا نه.
برای مثال کلمه مارس در هر متن نجومی می تواند بدون هیچ آسیبی به مریخ و یا بهرام ترجمه شود. چون همان جسم با همان مفهوم مشترک دارای سابقه زبانی در فارسی است.
درباره دون طبیعتاً چنین فضایی وجود ندارد. بنابراین به معیار دوم می رسم: آیا ترجمه نام دون می تواند به انتقال مفهوم زیرلایه کمک کند؟ به نظرم جواب مثبت است. ترجمه نام دون به شکل اسم خاص، می تواند به دلیل نامگذاری اشاره کند و واقعیت این است که حتی اگر مترجم یا ناشر تصمیم به عدم ترجمه می گرفتند به نظرم باید حتما جایی در زیرنویس معنی کلمه را به خواننده گوشزد می کردند تا مخاطب ما به یاد داشته باشد دلیل و ریشه چنین نامگذاری از کجا آمده است.
سوم اینکه آیا واژه تلماسه معادلی برای دون در زبان فارسی است؟ و استفاده از آن باعث حواس پرتی خواننده نمی‌شود؟
من نظر قطعی ندارم؛ اما می توانم سلیقه ام را توضیح دهم – بدون آنکه آن را قطعی فرض کنم. به نظر من به دلایل زیر تلماسه انتخاب خوبی نیست.

نخست اینکه در شرایطی که دون در زبان انگلیسی واژه رایج برای پدیده طبیعی تل‌ها یا تپه‌های شنی و ماسه‌ای است، اما واژه تلماسه، کلمه رایج و مشابه آن در زبان فارسی نیست. اینکه در برخی متون فنی از آن استفاده می شود درست است و اینکه شاید ترکیب آن از نظر زبانی قابل قبول باشد (که در این مورد اطمینان ندارم) اما غریبه بودن آن با ذهن مخاطب کمکی به انتقال مفهوم زیر لایه عنوان نمی کند.
به عبارت دیگر شاید سلیقه من در این مورد خاص بر این نظر بنا شده باشد که برای مخاطب عام و عادی در مواجهه با این کلمه فرق چندانی بین تلماسه و دون نیست.
ما به طور روزمره از واژه تپه شنی، تل‌ شنی استفاده می کنیم. در آگهی گشت های ایرانگردی از چنین واژه ای استفاده می شود و مخاطب می تواند در نگاه اول متوجه آن شود.
حتی اگر استفاده از واژه تل ماسه‌ای یا تل شنی را ترجیح می‌دهیم و حتی فکر می‌کنیم به دلیلی به جای تلِ ماسه‌ای یا تلِ‌ ماسه از ترکیب به نظر من نادقیق تَل° ماسه استفاده شود، ( که بار دیگر تاکید می کنم من هیچ دلیلی بر ارجحیت آن نسبت به تل ماسه ای یا تَلِ ماسه نمی بینم) حداقل با استفاده از نیم فاصله کلمه را به شکل تل‌ماسه باید نوشت که مخاطب بتواند راحت تر ترکیب معنی پشت آن را درک کند.
به نظرم انتخاب شکل تلماسه بیش از آنکه مبتنی بر نگاه حفظ اصالت و در نظر داشتن مخاطب در ذهن باشد بر مبنای تلاش برای خاص بودن اتخاذ شده است. خاص بودن، متمایز بودن، نمایش توانایی زبانی بخش اصلی مواردی است که به نیروی بازدارنده – حداقل برای من بدل شده است – به نظرم این روند تا جایی پیش رفته که مهم ترین اتفاق را پدید آورده و مترجم و ناشر را به جایی رسانده که برای خود مرجعیت دست کاری در محتوا و اعمال صلاحدید خود را طبیعی دانسته‌اند.

بیایید از زبان پیچیده صحبت کنیم.
من هنوز غیر از صفحات کوتاهی از کتاب – که تصویر و عکسش زودتر از خود آن به دستم رسیده است – متن آن را نخوانده ام. مخاطب عادی که در فروشگاه با آن مواجه می شود نیز چنین است و نخستین آشنایی او با متن، مقدمه یا لید داستان است که در قالب خلاصه داستان در پشت جلد یا درون جلد نوشته می شود.
اگر در متن های رسانه‌ای لید داستان و آنچه به آن نات گراف گفته می شود و منظور از آن پاراگرافی است که باید توجه مخاطب را به خود جلب کند مهم ترین بخش به دام اندازی مخاطب است، برای یک کتاب داستان شاید این معرفی خلاصه مهم ترین متنی باشد که مترجم یا ناشر می نویسد و در پشت جلد قرار می دهد.
این متنی است که نشان می دهد در متن کتاب مخاطب عادی نه تنها با چه روند روایتی مواجه خواهد بود که با چه نوع متن و ادبیات و نگارشی روبرو می شود. این خلاصه ویترین کوچکی است که ما را به ورود به دنیای این کتاب می خواند یا از آن باز می دارد.
متنی که ناشر و مترجم برای معرفی داستان انتخاب کرده‌اند را در زیر بخوانید:

«در جهانی سوار بر سه‌پایه‌ی سلطه‌جویی، سیاست‌بازی و سوداگری و گردنده بر چرخِ آدم‌کشانِ رایانه‌سان، ساحرانِ نژادپرور و ناوبرانِ زمان‌نورد، پُل، دوک‌زاده‌ی جوان خاندان آتریدیز، خود را گرفتار در طوفانی عالم‌آشوب می‌یابد. نزاعی کیهانی بر سر مَلغَما، کیمیای زمانه، در آوردگاه یگانه سرچشمه‌اش در سراسر کائنات: تلماسه…کره‌ای از شن سوزان که دغدغه‌ی بومیانش نه ملغما، که بقاست.»

اگر فکر می کنید خواندن این متن، نفس گیر و گیج کننده به نظر می رسد دلیلش این است که واقعا همین گونه است.
نویسنده تلاش می کند توانایی‌اش در بازی با واژه ها را به رخ بکشد. واژه سازی‌هایی که جز برای او و حلقه کوچکی از مترجمان و نویسندگان این ژانر، تقریبا هیچ معنی و ارزش خاصی را به همراه ندارد.
آدم‌کشان رایانه‌سان شاید برای کسی که کتاب را پیشتر خوانده باشد، مفهومی را به ذهن بیاورد اما در اولین مواجهه با مخاطب چه چیزی را در ذهن می آورد؟ به خصوص که قرار است مخاطب آن، شخصی عامی و نا آشنا با این دنیا باشد که قرار است تازه با خواندن این مقدمه به داستان جذب شود.
آیا معنی آن این است که آدم کش‌ها شبیه کامپیوتر هستند؟ یا اینکه خیلی ماشینی و بدون احساس رفتار می کنند؟ یا اینکه منظور نوعی ترکیب ماشین و انسان است؟ یا در حال صحبت از هوش مصنوعی هستیم؟
ساحران نژاد پرور؟ سعی کنید بدون خواندن متن درکی از این ترکیب داشته باشید تا بر مبنای آن جذب داستان شوید، ناوبران زمان‌نورد؟ آیا این‌ها کسانی هستند که خودشان در زمان سفر می کنند و همزمان به ناوبری می پردازند، یا فقط ناوبری مسافران زمان را بر عهده دارند؟
نویسنده آن قدر از واژه سازی خود و تصور بازی واژگانی که انجام داده شادان است که فراموش می کند، جمله نیاز به فعل دارد و تنها پس از ۳۱ کلمه حاضر می شود یک فعل استفاده کند.
پاراگراف دوم قاعدتا اصل داستان را باید بیان کند. نبردی بر سر ملغما.
ملغما چیست؟ من نمی دانم. و برای اینکه مطمئن شوم مشکل تنها از نا آگاهی من نیست فرهنگنامه‌های رایج را نیز بررسی کردم و حتی سری به لغت نامه های عربی زدم و چیزی نیافتم.
می توانم تصور کنم در ذهن مترجم چه گذشته است.
در کتاب ماده ای به نام Melange وجود دارد که نقشی اساسی در روایت داستان بازی می کند. این نوع دارو که گاهی به آن با لفظ ادویه ارجاع می شود، نقشی اساسی در داستان دارد و تنها در این سیاره به دست می آید و کاربردهای فراوانی دارد. با این وجود هربرت توضیحات اندکی درباره آن داده است. بر اساس یکی از توضیحات، می دانیم در هنگام فرآیند پردازشش بویی چون «دارچین» دارد و حتی گاهی به طعم آن نیز اشاره شده که یادآور مزه دارچین است.
با این وجود این نام خاص یک داروی مشخص در این سیاره است. آیا باید آن را ترجمه کرد؟ این بار جواب ساده است : قطعا نه.
ملانژ در اینجا با دیکته متفاوتی نسبت به کلمه mélange در فرانسه و انگلیسی مورد استفاده قرار گرفته است و در متن با تبدیل é به e و تبدیل کلمه به melange از آن اسم خاصی ساخته است.
برداشت من این است که مترجم سعی کرده است کاری مشابه کند. به سراغ زبان عربی رفته و کلمه ای که معنی آن شبیه به معنی mélange است را پیدا کرده است. ملغمه. و سپس برای اینکه کارش شبیه نویسنده باشد معادل با تبدیل é به e، «ه» را به «ا» تبدیل کرده است و از دل این ملغمه زبانی به کلمه ملغما رسیده است.
ملغما هیچ برتری یا مزیتی به کلمه ملانژ ندارد و اتفاقا ذهن مخاطب را از متن و محتوای آن دور می کند. این یک کلمه خاص است و چنین تغییری مانند آن است که کلمه آسپرین، کوکایین یا اگزازپام را در متن ترجمه تغییر دهید.
دلیل دیگری که چنین ترکیبی غلط و خطا است به این مساله بر می گردد که متن این کتاب به طور جدی اشاره های متعدد به فرهنگ اسلامی دارد و بارها از نام ها و کلمات عربی یا مشابه عربی استفاده کرده است. افزودن واژه ای مانند ملغما به متن این تصور را به ذهن خواننده می آورد که شاید همین عنوان را نویسنده طراحی کرده است و در واقع نام اصلی این ماده که نویسنده انتخاب کرده است، ملغما بوده است.

نکات بالا را شاید بتوان به اختلاف سلیقه ای کاهش داد اما هنوز به نظرم دلیلی برای این نیست که کسی را به عدم مطالعه آن دعوت کرد. چیزی که مرا به این مرحله می رساند مجوزی است که ناشر و مترجم به خود داده اند تا به صلاحدیدشان محتوا را تغییر دهند.
برای اینکه داستان مشخص شود متن حسین شهرابی، مترجم سرشناس علمی تخیلی را درباره این تغییرات بخوانید که در کانال تلگرام او (تاملات علمی تخیلی و فانتزی) منتشر شده است:

« کتاب تلماسه (Dune) بالاخره در ایران منتشر شد

مجموعه‌ی «تلماسه» نوشته‌ی فرانک هربرت (Frank Herbert) بدون ذره‌ای اغراق یکی از سه مجموعه‌ی برترِ تاریخِ ادبیاتِ علمی‌تخیلی است (به اعتقادِ خیلی‌ها هم برترین). مطمئنم اکثرِ شما نامش را شنیده‌اید و خیلی‌هایتان هم به انگلیسی خوانده‌اید.

اگر بخواهم در یک سطر بگویم ماجرای این رمان چیست چنین چیزی می‌شود: مردمِ سیاره‌ای تماماً بیابانی منتظرِ آمدنِ منجی‌شان هستند. همین! حالا حرفِ رمان چیست؟ تلماسه و کتاب‌های دنباله‌اش اساساً به تبدیلِ عقیده‌ی جزمی به استبداد می‌پردازند.

در این مدت چند جا کسانی پرسیده‌اند چطور این رمان در ایران منتشر شده؟ ناسلامتی رمان آن‌قدر ارجاعاتِ مذهبی دارد که همه توقع دارند توقیف بشود. حقیقتش را بخواهید، عملاً مشکلِ دستگاهِ سانسورِ رژیم با این رمان در دو سه کلمه بود مثلِ «مهدی» و «جهاد». این دو واژه‌ی نمونه در قلبِ رمان هستند، ولی قلبِ رمان نیستند. در قلبِ رمان، مفهومِ «منجی» وجود دارد و مهدی صرفاً نامِ این منجی بوده؛ مترجم، یعنی مهیار فروتن‌فر، مجبور شد کلمه‌ی «مهدی» را به «هوشیدَر» تغییر بدهد که یکی از منجی‌های ادیانِ ایرانی است. با این کار هم لقبِ شخصیتِ اصلیِ کتاب لقبی منجی‌وار باقی می‌مانْد، هم فضای شرقیِ رمان حفظ می‌شد. قلبِ رمان خودِ این کلمه نبود؛ یک مفهوم بود که مترجم تلاش کرد حفظ کند.

حالا ممکن است کسی بپرسد آیا مترجم و ناشر و ویراستار کارِ خوبی کرده‌اند که چنین کاری کرده‌اند؟ جوابِ من: خیر. کارِ خوبی نکرده‌اند. مترجم‌ها و ناشرها اساساً حماقت می‌کنند که در حوزه‌ی نشر در ایران فعالیت می‌کنند! حکومتِ ما دستگاهِ سانسورِ کریهی به راه انداخته که انتشارِ هر کتابی زیرِ سایه‌ی آن (از خیلی جهات) کارِ اشتباهی است. مثلاً چند سال است وزارتِ سانسور اجازه نمی‌دهد که در کتاب‌های نوجوانان سگ واردِ خانه شود. منِ مترجم بارها مجبور شده‌ام سگِ قصه را از زیرِ میز ببرم «دمِ در»! این کارم اشتباه است؟ بله. ولی دستگاهِ سانسورِ رژیم ترجیح می‌دهد اصلاً کتاب چاپ نشود. من سگ را می‌برم دمِ در تا بلکه یک کتابِ خوب چاپ شود. بردنِ سگ از زیرِ میز به دمِ در رمان را به بادِ فنا نمی‌دهد، تبدیلِ کلمه‌ی سکس به عشق‌بازی رمان را به بادِ فنا نمی‌دهد، بوسیدنِ گونه به جای بوسیدنِ لب اکثرِ رمان‌ها را زیر و زبر نمی‌کند. هزاران مثالِ دیگر هم می‌شود زد. هر کدام از این تغییرات به میزانی بر کتاب اثر می‌گذارد. میزانِ تغییر هم مسئله‌ای نیست که بشود معیار برایش تعریف کرد. مترجم‌ها و نویسنده‌ها و ناشرها کارنامه‌ای دارند شامل بر شیوه‌های مبارزه‌شان با سانسور. خواننده در درازمدت تصمیم می‌گیرد به این کارنامه چقدر اعتماد کند.

مترجمِ این کتاب به این نتیجه رسید که یکی از مهم‌ترین کتاب‌های تاریخِ ادبیات باید به دستِ خواننده‌ی ایرانی برسد (حداقل کسانی که نمی‌توانند نثرِ بسیار دشوارِ فرانک هربرت را به انگلیسی بخوانند). به نظرش آمد که با تبدیلِ «مهدی» به «هوشیدر» یا با تبدیلِ کلمه‌ای مثلِ «سُنّی» (که فقط یکی دو بار در متن آمده) به کلمه‌ی «اَباضی» (که نامِ فرقه‌ی اسلامیِ دیگری است) می‌شود چنین کاری کرد. به این ترتیب، خیلی‌ها کتاب را به زبانِ فارسی می‌خوانند و متعصبانِ حاکم بر ما هم پوست از سرِ کسی نمی‌کَنَند.

من موافقِ این تبدیل هستم. به نظرم به لطفِ اینترنت آن‌قدر می‌توانیم خبرِ این تبدیل را دهن به دهن بچرخانیم که اکثرِ خریدارانِ کتاب باخبر بشوند و موقعِ خواندن در ذهن‌شان دو کلمه را با هم عوض کنند. اگر هم شما مخالفِ این تغییر باشید کاملاً حق دارید. راستش حتا حق دارید هیچ کتابی را به فارسی نخوانید! اما اگر من جای شما بودم، کتاب را می‌خریدم.

دوست داشتم با خیالِ راحت خودِ رمان را معرفی کنم؛ اما به نظرم رسید که اول باید مسئله‌ی سانسورش را توضیح بدهم و بعد جداگانه معرفی‌اش کنم.

مشخصات: تلماسه، نوشته‌ی فرانک هربرت، ترجمه‌ی سید مهیار فروتن‌فر، انتشارات کتابسرای تندیس، قیمت کتاب: ۷۵,۰۰۰ تومان ناقابل »

بسیار خوب فکر می کنم با خواندن متن حسین متوجه ایراد اصلی من شده اید:
مترجم و ناشر برای فرار از تیغ سانسور وزارت ارشاد تصمیم گرفته اند نام منجی مورد اشاره در متن را از «مهدی» به «هوشیدر» و کلمه «سنی» را به «اباضی» تبدیل کنند.
استدلال هم ساده است. مهدی منجی است و هوشیدر هم منجی است پس می توان این دو را به جای هم به کار برد. سنی یک فرقه اسلامی و اباضی فرقه دیگری است پس این دو را می توان به جای هم به کار برد.
خوب قدم بعدی چیست؟ اگر من از اسم سیاره دون خوشم نیاید می توانم آن را بگذارم «آشوراده»؟ چه فرقی می کند؟ یک اسم است دیگر. یا حالا که مهدی را کردیم هوشیدر چه اشکالی دارد اگر ملانژ را هم بکنیم هوم؟
این ها تنها تغییراتی جزیی نیستند. کلمات در طول سال های سال بار و معنی می یابند. اگر فکر می کنید مهدی و استفاده از آن در نام منجی، فقط یکی از هزاران نام است اشتباه می کنید. مهدی به همراه خود تمام تاریخ و فرهنگ و اعتقادات مرتبط با آن را می آورد. اینکه منظور نویسنده بوده یا نه، اینکه چند بار در متن آمده و چقدر محوریت دارد موضوعی نیست که من و شما برای آن تصمیم بگیریم.
بنشینیم و نقد کتاب را بنویسیم و اشاره کنیم که استفاده از کلمه مهدی به این دلیل و آن دلیل در متن مهم نبوده یا بوده است اما حق نداریم آن را به این سادگی عوض کنیم. این خیانت در امانت، خیانت به مخاطب و دروغ گویی رایج است.
اشتباه نکنید این مساله مبارزه با سانسور نیست این اعمال سانسور برای کسب سود است.
وزارت ارشاد و دستگاه سانسور بر اساس مصالح خود تصمیم می گیرند چه چیزی باید در متن باشد و چه چیزی به صلاح نیست مردم آن را بخوانند و باید حذف شوند.
حالا ناشر و مترجم تصمیم می گیرند که برای اینکه بتوانند کتاب خود را از نظارت ارشاد گذر دهند، کجای متن را می توانند عوض کنند و خود را جای خالق اثر بگذارند و برای مخاطب تصمیم بگیرند.
سانسور چی و مترجم و ناشر در اینجا در مقام عقل کلی قرار گرفته اند که نه تنها صلاح مخاطب را بهتر می دانند که اجازه دارند اثر یک نویسنده را تغییر دهند. هر دو این رفتارها یکی است.

تا جایی که می‌توانیم و به اصالت اثر و شعور مخاطب توهین نمی کنیم و او را در جریان قرار می دهیم، نرمش نشان دهیم اما نه حتی یک قدم بیشتر.

فارغ از اینکه یکی پنداشتن مفهوم هوشیدر با مهدی از اساس شوخی است و غیر از شباهتی در مفهوم منجی بودن آن ها هیچ تشابهی میان این دو وجود ندارد، چنین تغییری باعث می شود من مخاطب – اگر اندکی کنجکاو تر باشم – گمان کنم نویسنده این اثر با فرهنگ ایرانی آشنا بوده و لایه هایی از تاویل متن را به آن وارد کنم که اساس وجود خارجی نداشته است.
البته که بارها پیش می آید اداره نظارت و نهاد سانسور بخش هایی از متن ها را حذف می کند و یا تغییر می دهد.
من در نقش مخاطب این حق را به ناشر و مترجم می دهم که اثری ناقص را با این توضیح که بخش هایی از اثر حذف شده است در اختیار من قرار دهند تا اینکه برای بقا و انتشار، همدست سانسور چی شوند.
ایده اینکه به نفع نشر و فرهنگ از این تغییرات خرده نگیریم و مردم از راه شبکه های اجتماعی خواهند فهمید به نظرم مسیر درستی نیست. در این شرایط اقتصادی همین که مخاطب ما چنین مبلغی را می پردازد تا متنی را بخواند کاری سترگ است. اینکه ما از او بخواهیم هم چنین هزینه ای پرداخت کند و هم گاه با ترجمه های سخت و غیر روان ما دست و پنجه نرم کند، هم دنبال اشاره های پنهان بگردد و سپس کارزاری برای جستجوی فکت ها و واقعیات پنهان مانده ترتیب دهد تا بتواند یک کتاب مفرح خوانده باشد به نظر من زیاده خواهی است.
راه حل چیست؟
راه حل ساده نیست اما شاید این مسیر کارساز باشد: تا جایی که می‌توانیم و به اصالت اثر و شعور مخاطب توهین نمی کنیم و او را در جریان قرار می دهیم، نرمش نشان دهیم اما نه حتی یک قدم بیشتر.
اگر فصل یا بخشی از کتابی به دلیل سانسور ارشاد حذف شد و ناشر هم با توضیح اندکی جای آن فصل را سفید گذاشت، آن ترجمه و آن کتاب را بخریم و به دیگران توصیه کنیم. ما می دانیم مترجم و ناشر توان خود را به کار برده اند اما جایی دیگر توانشان اندک بوده و شفاف به من و شما هم گفته اند.
اگر با مواردی اینچنین مواجه شدیم که سرطان سانسور، خود را به عملکرد مترجم و ناشر رساند با قطعیت بایستیم و بگوییم نه.
برداشت من این است که این داستان روایتی عمیق تر از یک انتخاب از روی ناچاری است. توجیه کردن و دلیل سازی برای عمل نادرست است.
برای مثال به این متن که کتاب سرای تندیس بعد از انتشار متن حسین شهرابی در کانال اینستاگرام خود منتشر کرد دقت کنید:

«خود را درباره کتاب تلماسه منتشر کردند که ما نیز آن را با اجازه از ایشان و با اندکی تغییر و تلطیف در متن بازنشر می‌کنیم تا مخاطبان گرامی نشر کتابسرای تندیس با خیالی راحت این کتاب را تهیه کنند و از خواندن آن لذت ببرند.

نظر آقای حسین شهرابی درباره کتاب تلماسه:

کتاب تلماسه (Dune) بالاخره در ایران منتشر شد.

مجموعه‌ی «تلماسه» نوشته‌ی فرانک هربرت (Frank Herbert) بدون ذره‌ای اغراق یکی از سه مجموعه‌ی برترِ تاریخِ ادبیاتِ علمی‌تخیلی است (به اعتقادِ خیلی‌ها هم برترین). مطمئنم اکثرِ شما نامش را شنیده‌اید و خیلی‌هایتان هم به انگلیسی خوانده‌اید.

اگر بخواهم در یک سطر بگویم ماجرای این رمان چیست چنین چیزی می‌شود: مردمِ سیاره‌ای تماماً بیابانی منتظرِ آمدنِ منجی‌شان هستند. همین! حالا حرفِ رمان چیست؟ تلماسه و کتاب‌های دنباله‌اش اساساً به تبدیلِ عقیده‌ی جزمی به استبداد می‌پردازند.

در این مدت چند جا کسانی در مورد کیفیت ترجمه و میزان حذفیات آن پرسیدند. حقیقتش را بخواهید دو واژه‌ی نمونه در قلبِ رمان هستند، ولی قلبِ رمان نیستند. در قلبِ رمان، مفهومِ «منجی» وجود دارد و مترجم، یعنی مهیار فروتن‌فر، این دو کلمه‌ی نمونه را تغییر داده است. با این کار هم لقبِ شخصیتِ اصلیِ کتاب لقبی منجی‌وار باقی می‌مانْد، هم فضای شرقیِ رمان حفظ می‌شد. قلبِ رمان خودِ این کلمه نبود؛ یک مفهوم بود که مترجم تلاش کرد حفظ کند.

مترجمِ این کتاب به این نتیجه رسید که یکی از مهم‌ترین کتاب‌های تاریخِ ادبیات باید به دستِ خواننده‌ی ایرانی برسد (حداقل کسانی که نمی‌توانند نثرِ بسیار دشوارِ فرانک هربرت را به انگلیسی بخوانند). به نظرش آمد که با تبدیلِ این کلمه‌های نمونه می‌شود چنین کاری کرد. به این ترتیب، خیلی‌ها کتاب را به زبانِ فارسی می‌خوانند و از آن لذت می‌برند.

من موافقِ این تبدیل هستم. به نظرم به لطفِ اینترنت آن‌قدر می‌توانیم خبرِ این تبدیل را دهان به دهان بچرخانیم که اکثرِ خریدارانِ کتاب باخبر بشوند و موقعِ خواندن در ذهن‌شان این کلمه‌های نمونه را با هم عوض کنند. اگر هم شما مخالفِ این تغییر باشید کاملاً حق دارید. راستش حتا حق دارید هیچ کتابی را به فارسی نخوانید! اما اگر من جای شما بودم، کتاب را می‌خریدم.

با تشکر فراوان از آقای حسین شهرابی عزیز»

اینکه حسین چه مقدار از این متن را تایید کرده من نمی دانم. اما اصل نقد حسین موجود است. شما در همین صفحه متن کامل هر دو را مشاهده کرده اید. اگر تلطیف کم کردن از زبان گزنده باشد قابل قبول اما وقتی به سادگی با گزینش بخشی از متن که مورد تایید و حمایت است بدل می شود و در نهایت به عنوان سندی که باید اطمینان بخش خواننده از کیفیت محتوا باشد تبدیل می شود، نوعی دروغ گویی است.
یادمان باشد نام ما و نشان ما آبروی ما است. برای من نام کتاب سرای تندیس نشان و اعتبار صحت و مرغوبیت محتوا است اما اگر در این مورد مصلحت بر مخاطب پیشی گرفته است چطور می توانم اطمینان داشته باشم در دیگر موارد چنین نیست؟
یادمان باشد عمده ناشران ما حق مولف اثر را خریداری نمی کنند. بنابراین میان خرید نسخه ترجمه شده اثری که حق رایت آن خریداری نشده است، با دانلود غیر قانونی اصل اثر به زبان مادر، و مطالعه آن تفاوت اخلاقی وجود ندارد.
نکته دیگر که به نظرم باید درباره آن فکری اساسی کرد حذف نام مترجم از جلد کتاب‌ها است.
شاید اگر مثل هرجای دیگری از دنیا نام و عنوان مترجم از جلدها حذف شود و مترجم تصور نکند که جایگاه نویسنده و خالق اثر را دارد برخی از وسوسه ها برای استفاده از بستر ترجمه برای نوعی نمایش های کلامی بسته می شود.