نبرد با سودازدگان

همانطور که در بخش قبلی این مجموعه یادداشت ها نوشتم، یکی از چالش هایی که پیش روی روزنامه نگاران علمی که برای رسانه های عمومی، محتوا تولید می کنند، مواجهه با شبه علم است.

علم حوزه فعال و بسیار پر ماجرایی است. رویدادهای فراوانی در آن رخ می دهند و بهانه های زیادی برای نوشتن یا حرف زدن درباره آن وجوددارد و البته در میان این بازار اجناس غیر مرغوب و تقلبی نیز فراوان یافت می شود.

نشریات و رسانه هایی که به مخاطب عام سر و کار دارند و به موضوع علم می پردازند بدون شک در تیر راس گروهی از افراد قرار دارند که آنها را سودا زده می نامیم. افرادی که آگاهانه یا نا آگاهانه از مفاهیم علمی سو استفاده می کنند و شبه علم را ترویج و رد نهایت حرف های بی معنی را در پوششی از علم به خورد مخاطب می دهند. به همین دلیل اگر شما روزنامه نگار علمی در رسانه ای بزرگ باشید بدون اینکه لازم باشد به دنبال شبه علم بروید ، شبه علم به دنبال شما خواهد آمد و باید هر بار که مطلبی را می شنوید آن را با عیار علم بسنجید تا نکند در دام شیادان بیفتید.

شبه علم هر اعتقاد، باور یا ادعایی است که اگرچه در ظاهری علمی پیچیده شده است اما به دور از روش های علمی است.

قبل از اینکه به بحث بر شبه علم و سودا زدگان علمی بپردازیم یک نکته را باید یادآوری کرد. شبه علم و علم همسایه دیورا به دیوار هم نیستند در این بین طبقه بندی های دیگری نیز جای می گیرند. برای مثال گاه بر روی  مفهومی که ظاهر علمی ندارد، به روش علمی بحث و بررسی می شود، در این حالت شاید آن مفهوم به بدنه رایج علمی راه نیافته باشد اما از آن جایی که در بررسی آن روش علمی رعایت شده است شبه علم نیست. زمانی صحبت از شبه علم می کنیم که مفهومی با ظاهر علمی بر پایه روشی علمی بنا نشده باشد.

برای مثال اگر یادداشت هفته گذشته را مطالعه کرده باشید با مفهوم فرضی گربه هایی که روی دو پا راه می روند آشنایی دارید. شخصی ادعا می کند همه گربه ها در حالتی که هیچ کس آنها را نگاه نکند روی دو پا راه می روند و به دلیلی تا وجود نوعی سنسور، دوربین یا حضور انسان را درک می کنند روی 4 پا قرار می گیرند. او ممکن است دهها صفحه مطلب درباره نقش و کارکرد سبیل گربه در تشخیص حضور ناظران مطلب بنویسد، از داستان های قدیمی مثال بیاورد و به شبیه سازی اسکلت گربه بپردازد. کارهایی که ظاهر علمی دارند و حتی در آن ممکن است از فناوری روز هم استفاده شود اما این آزمون ابطال ناپذیر است. هیچ راهی برای باطل کردن این فرضیه وجود ندارد و به همین دلیل از دایره علم خارج می شود. این یک فرضیه شبه علمی است. شاید باورش برای شما دشوار باشد اما گروهی از مردم هستند ( که گاهی افراد سرشناسی نیز بین آنها پیدا می شوند) که معتقدند زمین تخت است. آنها انجمنی بین المللی و وب سایتی دارند و استدلال های مختلفی را درباره این ادعای خود مطرح می کنند ادعایی که همه چیز دارد غیر از روش علمی (http://theflatearthsociety.org)  گروه دیگری از افراد هستند که در میان آنها حتی یکی از فضا نوردانی که قدم بر روی ماه هم گذاشته است حضور دارد و اعتقاد دارند همه دانش و فناوری های امروز پیش تر در کتب باستانی آمده است و باید این دانش را از روی آنها دوباره کشفکرد. آنها شواهد زیادی هم برای شما مطرح می کنند و مثال های فراوانی می آورند. آنها بررسی بروی متون کهن برای کشف اسرار جهان و آینده علم را علوم نئوتیک می نامند و انجمنی دارند که  منابعی را نیز در وب سایتش معرفی کرده است (http://www.noetic.org/) و حتی موضوع آخرین کتاب پر فروش دان براون نویسنده آثاری مانند راز داوینچی و شیاطین و فرشتگان در کتاب نمدا گمشده اش چنین حوزه ای بود. این گروه نیز اگرچه ظاهر علمی به ایده های خود پوشانده اند اما از روش علمی در کارهایشان خبری نیست و کارشان در زمره شبه علم قرار می گیرد. فضانوردان باستانی، بشقاب های پرنده، زامبی ها، درمان گری بر مبنای انرژی بدن و …  از جمله دیگر موارد معروف شبه علم هستند. فراموش نباید کرد که در این موارد بحث بر سر حاصل یک عمل نیست. مثلا ممکن است ما شی پرنده ناشناسی را در آسمان ببینیم و نتوانیم آن را با کمک دانسته های خود توجیه کنیم در این صورت ما با یک شی پرنده ناشناس طرف هستیم اما اینکه به دلیل ناشناخته بودن آن رویداد برای آن توجیهی به ظاهر علمی بیاوریم که این ها فرستدگان تمدن های هوشمند هستند آن پدیده را در حوزه شبه علم قرار می دهد. ممکن است افرادی با استفاده از شیوه های طب سنتی به طور تصادفی ساز و کار درمانی را به دست آورده باشند که هنوز برای پزشکی شناخته شده نیست اما اگر این را تاثیر انرژی جهان و کنترل آن بدانند و سعی کنند با واژه هایی که از دنیای علم قرض گرفته شده (مانند انرژی که در دنیای علم معنی مشخصی دارد اما این افراد به معنی دیگری که هیچ ربطی به علم ندارد از آن استفاده می کنند) ظاهر علمی بر آن بپوشانند، آنگاه انها در دنیای شبه علم قرار می گیرند و ما به عنوان روزنامه نگار علمی باید در برابر آنها بایستیم.

البته گاهی تشخیص چنین مسایلی آسان نیست. گاه ما فقط با شبه علم طرف نیستیم بلکه با سودا زدگی و شیادی مواجه می شویم. در طول سالیانی که با ماهنامه نجوم همکاری می کردم و در رصدخانه زعفرانیه و جاهای دیگر نجوم درس می دادم و درباره ترویج نجوم سخنرانی می کردم، به طور مداوم با افرادی مواجه می شدم که به سراغم می آمدند و معتقد بودند توانسته اند نظریات انیشتین را ابطال کنند، رازهای سیاهچاله ها را کشف کنند، رمز سفر در زمان را به دست بیاورند، معادلاتی دارند که می تواند آینده را پیش بینی کند، می توانند ستاره ها را به دقت بخوانند و طالع افراد را بگویند و یا متوجه توطئه ای بزرگ در ساهتار فیزیک شوند و بفهمند اساس فیزیک چیز دیگری است. بسیاری از آنها انبوهی از کاغذ های سیاه شده از معادلات را نیز به همراه خود می آوردند و تقریبا همه آنها با پیشنهادهای مرموز و کلان سازمان های خارجی مواجه شده اند اما ترجیح داده اند دانششان را با هم میهاننشان تقسیم کنند و از سازمان های دولتی هم جواب مناسب ندیده اند و در نهایت به سراغ شما آمده اند. آنها دست از سر شما بر نخواهند داشت.

در طی سالیانی که در جام جم مشغول به فعالیت بودم همکارانم بارها من را در حال سر و کله زدن با این افراد می دیدند. گاهی اوقات آنها افراد محترم و جا افتاده ای هستند که حتی نمی توانید به آنها بگویید اسیر توهم شده اند اما لازم است جایی این کار را بکنید. این افراد گاهی بدون داشتن پیش زمینه علمی ، با خواندن یکی دو مقاله عمومی فکر می کنند اسرار عالم را می دانند. گاهی رنگ و لعاب فرمول های ریاضی نیز به آن می زنند وانصافا گاهی تشخیص سریع اشتباهات آنها آسان نسیت. به خصوص در این زمینه در مورد مخترعان بیشتر اتفاق می افتد. به دلیل نوهع ساختار سازمان ثبت اختراعات ایران گاه ادعاهای واهی به عنوان احتراع ثبت احتراع می گیرند و صاحبان آن از شما می خواهند گزارشی از دست آورد مجهول آنها چاپ کنید. به مناسبتی چند سال پیش از سازمان اختراعات خواستیم فهرست اختراعات ثبت شده را در اختیارمان قرار دهد چندین مورد تنها دستگاه پیش بینی زلزله ثبت شده بود.

ما باید این موارد را تشخیص داده و با آن مقابله کنیم. هرگز از اینکه به چنین افراد، سازمان ها و یا شبکه هایی نه بگویید نهراسید. شما وظیفه دارید علم را ترویج کنید و دنیای علم را به مردم معرفی کنید نه اینکه به خرافات و شبه علم دامن بزنید.

البته مراقبت ها تنها در حوزه شبه علم نیست گاهی پیش می آید درون جریان علم نیز گاهی تقلب رخ می دهد، مقاله های علمی کپی و مدارک دانشگاهی جعل می شوند. تشخیص و مقابله با این تقلب ها چون عمدتا هوشمندانه و با هدف قبلی اتفاق می افتدند دشوار تر است اما مهم این است که شما همه سعی خود را بکنید تا جلوی انتشار خبر اشتباه و غیر علمی را بگیرید.