چند هزاره است که مریخ چشم و خیال ما زمینیان را به خود مشغول کرده است. پس از این همه سال هنوز شگفتی های مریخی و اشتیاق ما به این سیاره سرخ تازه در آغاز راه قرار دارد.

این روزها خبرهای زیادی درباره مریخ می شنویم. خبر از دنباله داری که شاید در سال ۲۰۱۴ به مریخ برخورد کند، کاوش مریخ نورد  کنجکاوی و خرابی نه چندان جدی یکی از سیستم های کامپیوتری آن و البته مسابقه شرکت های خصوصی برای سفر به مریخ.

هنوز مدت طولانی از اعلام طرح مارس وان، که وعده سفر انسان به مریخ تا سال ۲۰۲۳ را داده نگذشته است که این بار دنیس تیتو، مهندس سابق جی پی ال و میلیونری که با پرداخت هزینه سفر به ایستگاه فضایی نه تنها به نخستین توریست فضایی بدل شد که راه جدیدی را در گردشگری فضایی باز کرد خبر از طرح جدیدی برای اعزام انسان به مریخ می دهد.

An artist’s concept of the spacecraft. Credit: Inspiration Mars Foundation/ Spaceflightnow.com

حتما شما هم تا الان مطالب زیادی درباره این داستان مطالعه کرده اید و از جزییات آن خبر دارید. (برای اطلاع بیشتر می توانید این مقاله را مطالعه کنید). به طور خلاصه دنیس تیتو امیدوار است بتواند با استفاده از شرایط مداری زمین – مریخ در سال ۲۰۱۸، سفینه ای شامل دو سرنشین را به سوی مریخ اعزام کند. در این ماموریت قرار نیست که کسی بر سطح مریخ فرود آید. بلکه به گفته او یک تیم دو نفره که طراحان ترجیح می دهند یک زوج باشند، در شرایطی بسیاری دشوار عازم سفری ۵۰۱ روزه به دور مریخ خواهند شد. آنها تنها مریخ را دور می زنند نه بر سطح فرود می آیند و نه حتی در مدار این سیاره قرار می گیرند.

هنوز رسما از سیستم پرتابه ای که قرار است این ماموریت بر دوش آن انجام شود به شکل رسمی صحبت نشده است اما به نظر می آید بیشتر توجه تیم طراحی کننده این برنامه معطوف به نسل جدید پرتابگرهای شرکت اسپیس – ایکس باشد.  این پرتابگرها به نام Falcon Heavy در دست طراحی قرار دارد. این پرتابه اگر همه چیز طبق برنامه پیش رود باید تا سال ۲۰۱۵ آماده انجام عملیات باشد. این موشک قابلیت حمل محموله ای سنگین را دارد و اسپیس ایکس امیدوار است با تکمیل آن بتواند کپسول های دراگون خود را که برای سفرهای سرنشین دار بهینه سازی می شوند برای سفرهای مداری مورد استفاده قرار دهد. البته گزینه دیگر پیش روی برای پرتابگر دلتا – ۴ خواهد بود.  

به نظر می رسد دنیس تیتو و طراحان پروزه سفر به مریخ او همچنین نگاهی جدی به کپسول دراگون به عنوان محموله حامل فضا نوردان پیشگام به سوی مریخ داشته باشند.

بدین ترتیب تا قبل از رسیدن به زمان پرتاب برای اجرای این پروژه دنیس تیتو علاوه بر پیدا کردن دو داوطلب که معلوم نیست برچه اساسی پیشنهاد شده که بهتر است آنها زوح باشند، باید بتواند یک پرتابگر، یک کپسول و البته پول لازم برای ماموریت را تامین کند. مشکل اصلی که پیش پای او وجود دارد این است که معلوم نیست آیا پرتابگر هوی فالکون تا آن زمان برای انجام چنین ماموریتی آماده باشد. هم اکنون اسپیس ایکس اندکی از برنامه خود عقب تر است و پرواز امروز دراگون به ایستگاه فضایی، همانند پرواز قبلی همراه با نقص فنی در سیستم پیشران فالکون – ۹ بود. نقصی که باعث شد برنامه رسیدن محموله دراگون به ایستگاه با تاخیر مواجه شود. قطعا مشارکت در سفر انسان به مریخ می تواند برای اسپیس ایکس آن قدر هیجان انگیز باشد تا در آن مشارکت کند اما ایلان ماسک و کمپانی او هم اکنون جایگاه مطمئن و البته تجربه نشده ای را در همکاری در عرصه فضا پیدا کرده اند و بعید است به خاطر این ماجراجویی حاضر باشند دست به ریسکی بزنند که بتواند آینده شرکت آنها را در سایه قرار دهد.

از طرف دیگر نه کپسول دراگون و نه هیچ کپسول آماده دیگری برای مقابله با اثر طولانی مدت تابش های کیهانی طراحی نشده اند و این یکی از خطرهای جدی سفر به شمار می رود. اما اگر  همه مشکلات حل شود و مقدمات لازم  آماده شود، این سفر در روز ۵ ژانویه  ۲۰۱۸ آغاز خواهد شد.

این سفر نه سفر راحتی خواهد بود و نه سفری که به طور عادی از یک سفر فضایی انتظار داریم. اگر همه چیز درست پیش برود، پس از پرتاب در روز ۵ ژانویه سفینه در مسیر مشخص و از پیش تعیین شده خود قرار خواهد گرفت. فضا نوردان این مجموعه نقش چندانی در کنترل آن ندارند و احتمالا سفینه چندان به اصلاح مسیرهای جدی نیاز نخواهد داشت. در مدار تعیین شده سفینه به سمت مریخ حرکت خواهد کرد و با گذر از پشت مریخ دوباره راهی زمین خواهد شد. اگر در مرحله ای از این ماموریت اتفاقی جدی رخ بدهد عملا ماموریت شکست خواهد خورد و گزینه ای برای نجات درنظر گرفته نشده است.

مطابق این طرح دو فضا نورد باید در محوطه ای بسیار کوچک در ابعاد یک مینی بوس این ۵۰۱ روز را سپری کنند. آنها به شدت وابسته به تصفیه و بازیابی آب و اکسیژن خواهند بود و فضای زیادی برای یک زندگی عادی – حتی در مقیاس فضانوردان – نخواهند داشت. خبری از استحمام در این مدت نخواهد بود، فضولات آنها تا حد امکان بازیافت شده و دوباره مورد استفاده قرار می گیرد و باید باجیره غذایی مختصری سپری کنند. یکی از مسولان این پروژه گفته است داوطلبان از پیش با خطرات بسیاری که آنها را تهدید خواهد کرد آشنا می شوند و پس از قبول آن به این سفر اعزام خواهند شد.

طراحان این ماموریت از شرایط سفر فضا نوردان به شرایط اسپارتی نام می برند که اشاره به شرایط سخت سربازان اسپارت  و زندگی آنها در خانه هایی بسیار کوچک و با حداقل امکانات دارد. آنها همچنین اعلام کرده اند به دلیل خصوصی بودن این پروژه ضرورتی وجود ندارد که از استانداردهای ایمنی که ناسا برای کیفیت آب، غذا، بهداشت و ایمنی فضانوردانش وضع کرده است پیروی کنند. در حالیکه یکی از اصلی ترین مسایل پیش روی چنین سفری وضعیت دوام سلامت ذهنی و روانی فضانوردان است به نظر می رسد تنها تمهیدی که برای این مساله در این سفر اندیشیده شده است پیشنهاد زوج بودن فضانوردان است.

مسولان این پروژه بارها بر اهمیت بالای ریسک پذیری و اینکه آمریکا باید بار دیگر این ریسک را قبول کند تاکید کرده اند. اما واقعیت این است که این ماموریت چالش های جدی تری پیش رو دارد.

تا کنون هیچ تجربه ای از این مدت اقامت در فضا وجود نداشته است. طولانی ترین اقامت پیوسته فضایی متعلق به والری پولیاکوف است که مدت ۴۳۷ روز را در ایستگاه فضایی میر سپری کرد. در این مدت او در ارتفاع حدود ۳۰۰ کیلومتری بالای سطح زمین قرار داشت و بارها محموله های غذایی و دارویی برای او ارسال شد. او ساعت ها از روز را به ورزش برای مقابله با آثار گرانش پایین سپری می کرد و ایستگاهی که در آن اقامت داشت برای زندگی در مدار تهیه و از نظر جذب تابش های کیهانی تا حد زیادی محافظت شده بود. از نظر روانی اگرچه او شرایط دشواری را تجربه کرد اما می دانست که در هر زمانی که مشکلی جدی به وجود آید امکان ترتیب دادن ماموریت نجات دربازه چند هفته ای فراهم خواهد بود.

تجربه دیگر مربوط به پروژه مارس ۵۰۰ است که سال گذشته در روسیه انجام شد. در این آزمایش نیز گروهی از فضا نوردان در مسکو شرایط سفری ۵۰۰ روزه به مریخ را شبیه سازی کردند. اما آنها در محیطی که برای چنین سفری مناسب بود و با استانداردهای موجود فضایی سازگاری داشت اقامت می کردند تعداد آنها  ۶ نفر بود و از نظر ذهنی بازهم می دانستند که هر زمانی مشکلی جدی به وجود آیاد کمک تنها یم در با آنها فاصله دارد.

هیچ کدام از این شرایط برای چنین سفری مهیا نیست. برخی از تحلیل های اولیه احتمال موفقیت این ماموریت را یک به سه می دانند و تازه اگر هیچ اتفاقی نیفتد فضانوردان در بازگشت باید منتظر عوارض فوق العاده جدی باشند. آنها مدتها در معرض تابش بوده اند، به دلیل فضای کوچک امکان ورزش جدی برای آنها وجود ندارد و بخش عمده ای از حجم استخوان و عطصلات خود را از دست داده اند. امکان ابتلا به سرطان برای آنها بسیار بالا است و البته یکی از مسولان این پروژه در این باره در کنفرانس مطبوعاتی گفته اگر آنها دچار سرطان بشوند وقتی به زمین برگشتند درباره آن فکری می کنیم. البته خبر خوب این است که در آن بازه زمانی حداقل فعالیت های خورشیدی در حداقل دوره ۱۱ ساله خود قرار دارد.

اما فرض کنید هیچ اتفاق بدی رخ ندهد. تمام فناوری های لازم تا آن زمان آماده شود. پرتابگر ساخته و آماده باشد، کپسول لازم آماده شده بوشد، فضانوردان از نظر روانی آماده شده و کل ماموریت با موفقیت طی شود. سوال مهمی که در این بین وجود دارد این است که دست آورد این ماموریت چه خواهد بود؟

با قطعیت می توان گفت تنها اثری که این ماموریت اگر موفق باشد به همراه خواهد داشت این است که دانشمندان می توانند اثرات حضور طولانی در فضا در شرایط غیر امن را روی این دو فضانورد از نزدیک تجربه و مشاهده کنند. این کار نه فرودی به همراه دارد، نه نمونه برداری ویژه ای، نه جمع آوری داده های خاص و غیر از پزشکان و روانشناسان احتمالا هیچ گروه علمی دیگری برای این ماموریت هیجان نداشته باشند. طراحی و ارسال پرتابه ای در مسیر مشخص به مریخ و حتی دورتر اتفاقی آزموده شده است. این برنامه در راستا و پیش درآمد هیچ برنامه بعدی قرار نمی گیرد. ماجراجویی تک روانه ای است که می تواند رکوردی هیجان انگیز و تاریخی را ثبت کند.

سفر به مریخ قطعا یکی از مهیج ترین رویدادهای تاریخ بشر خواهد بود اما ارزش این پروژه گران قیمت زمانی است که در مجموعه و برنامه ای بلند مدت و معنی دار گنجانده شود.  ممکن است طرحی مانند این و مارس وان باعث برانگیخته شدن توجه به ماجراجویی های فضایی نیز بشوند. اما در عین حال به نظرم این چنین برنامه هایی می توانند خطراتی نیز به همراه داشته باشند.

نقطه مقابل الهام بخشی ماموریت های فضایی و کاوش های جدید، شکست های فضاحت بار و کشنده ای می تواند باشد که نه تنها باعث برانگیخته شدن انگیزه های تازه نشود که موجی در مخالفت با یک ساختار علمی به وجود بیاورد. سال های سال است دانشمندان، مهندسان و سازمان های علمی سعی می کنند با ترویج علم و فناوری، هراس های مردم از کاوش در عرصه های نوین را بزدایند. کاوش های بزرگ هنوز وابسته به بودجه های دولتی است و پروژه های عظیم جز با مشارکت های بین المللی که دولت ها نمایندگی آن را بر عهده می گیرند ممکن نخواهد بود. چنین مساله ای در فضای سیاسی امروز جهان باعث می شود تا دیدگاه عمومی مردم به شدت بر سیاست ها و در نتیجه بودجه های این پروژه ها تاثیر بگذارد. اگر پروژه آپولو موفق شد به این دلیل بود که در کنار همه بسیج امکانات علمی و فنی و بودجه عظیمی که در اختیار داشت افکار عمومی از آن حمیات می کرد. پروژه تیتو اگر اجرا شود احتمال خطر بالایی دارد و ممکن است منجر به مرگ فضا نوردان شود. تاثیر چنین رویدادی بر برنامه های جدی کاوش مریخ و سفر انسان به این سیاره می تواند کشنده باشد. شاید به همین دلیل اگر چنین پروژه هایی جدی تر و عملیاتی تر شوند و خطر چنین اتفاقی جدی تر ارزیابی شود شاید سازمان های بین المللی قوانین جدیدی درمورد حقوق فضا وضع کنند که چنین ماجراجویی ها را محدود و یا حداقل ملزم به رعایت برخی از استانداردها بکند.

از طرف دیگر ممکن است اگر این طرح جنبه جدی تری پیدا کند پیش از آغاز با چالش های جدیدی نیز مواجه شود. فرستادن افرادی به درون یک شرایط آزموده نشده و پر خطر – حتی علی رغم پذیرش خود آنها – اگر پشتگرم به اجماع جامعه علمی درباره تضمین حداقل هایی دربارهآنها نباشد،  می تواند زمینه ساز دعواهای عظیمی باشد که سازمان های حقوق بشر و همچنین سازمان های حقوقی می توانند مطرح کنند. چقدر اخلاقی است که ما دو نفری را بدون طی کردن آزمایش های لازم به سفری احتمالا بی بازگشت بدون دست آوردهای عظیمی که چنین هزینه ای را توجیه کند، اعزام کنیم؟

به نظر می رسد برای انجام چنین ماموریتی آقای تیتو علاوه بر پول، پرتابگر، کپسول و داوطلب، با مشکلات بیشتری روبرو باشد.

کمپانی اینسپایریشن مارس با شعار ماموریتی برای آمریکا فعالیت خود را تبلیغ می کند و در همان حال این شرکت اعلام کرده خود را ملزم به حفظ استانداردهای سازمان فضایی آمریکا نمی داند. من هیچ شکی در اینکه بباید حقوق بانیان و مجریان یک طرح را به جای آورد ندارم کمااینکه با همه تعارف هایی رایج معتقدم پروژه ای مانند مریخ نورد کنجکاوی ماموریتی آمریکایی با مشارکت اندک بین المللی است و باید این حقوق را تایید و تکرار کرد اما برای سفری به مریخ دوست دارم – شاید انتظار زیادی باشد – که حداقل در اولین گام این سفر به نام زمین و سیاره ما به انجام برسد و به نظرم ابعاد مالی و فنی لازم برای پروژه ای موفق و معنی دار و آینده دار در این مورد عملا چاره ای جز اجرای بین المللی ندارد.

من اطمینان بالایی دارم که زمانی که برنامه سفر انسان به مریخ به واقعیت نزدیک شود بخش خصوصی نقش مهمی در این سفر ایفا خواهد کرد. چنین برنامه ای الهام بخش و آینده ساز خواهد بود. این ماموریت به نوعی ماموریتی بین المللی خواهد بود که با مشارکت کشورهای مختلف صورت خواهد پذیرفت و اگر طراحی آن مناسب باشد ما انسان ها را وارد عصر جدید از زندگی خود می کند. فناوری های بسیاری را تولید و سرحدات ما را توسعه می دهد. اما نگاهی به قبل و به تاریخ و شاید اندکی بدبینی به حافظه تاریخی ما مردمان، باعث می شود که همراه همه این امیدها نگرانی هایی نیز داشته باشم. آنکه مانند هر باری که قلمرو تازه ای را فتح کردیم در کنار پیشگامان و کاوشگران، ماجراجویانی سودازده نیز وارد این دیار تازه شدند و عرصه و حوزه ای که می توانست امیدهای ما برای آینده باشد را از مسیری که باید می رفت منحرف کردند. امیدوارم چنین تجربه ای در فضا تکرار نشود و سفیران زمین و آنها که قلمرو های ما را توسعه می دهند خردمندان و آینده نگرهای ما باشند.