انتشارات حکمت/ بصیرت در ادامه انتشار ترجمه کتاب های مجموعه مقدمه‌ای بسیار کوتاه بر علم انتشارات اکسفورد، ترجمه کتاب تاریخ ستاره شناسی را منتشر کرد. این کتاب که همزمان با هفته کتاب منتشر شده است نگاهی سریع ولی عمیق با تحول دانش ستاره شناسی دارد.

در ادامه می توانید بخشی از مقدمه مترجم بر این کتاب را مطالعه کنید.

ستاره‌شناسی یکی از رشته‌های علمی است که ریشه‌ای باستانی دارد. ریشه‌ای آن‌چنان قدیمی که آن را به دوران مه آلود آغازین بازمی‌گرداند.

انسان از زمانی که گوهر کنجکاوی را در وجود خود کشف کرد در مقابل منظره‌ای میخکوب کننده و شگفت‌انگیز قرار داشته است. او طلوع و غروب آفتاب و تغییر شگفت‌انگیز رنگ‌های افق را می دیده است، او شاهدی بر تغییر شکل هلال ماه در آسمان و خرامیدن سیارات در میانه پهنه ستاره‌ها بوده است. او گاهی رنگ‌های شگفت‌انگیز شفق‌های قطبی را در آسمان می دیده و گاه در برابر چشمان هراسانش خورشید در نیمه روز رخ می پوشانده و باله‌هایی از نور در اطرافش نمایان می‌شدند. گاه رد درخشانی از نور سیاهی شب را خراش می داده است و گاه دنباله‌داری ناگاه در آسمان ظهور می کرده است. این مناظر هنوز هم ما را شوکه و شگفت‌زده می‌کند اما برای اینکه سنگینی تأثیر آن را درک کرد باید اندکی در زمان به عقب رفت زمانی که نه دانشی از آن‌ها داشتیم و نه مانند امروز با طبیعت بیگانه شده بودیم. در روزگاری که نه نور آلاینده‌ای بود و نه شهرهایی که ما را از بدنه طبیعت جدا کند مناظر آسمان بخشی روزمره و میخکوب کننده در زندگی روزمره نوع انسان بوده است.

آسمان جایگاهی بود که نه تنها انسان دستش به آن نمی‌رسید که قدرت دخالتی در آن نداشت و حتی رفتار و سازوکار آن را درک نمی‌کرد. آسمان شب و پدیده‌های آسمانی او را به شگفتی وا می‌داشت و حتی به هراس می‌انداخت. به همین دلیل به قول میرچا الیاده اسطوره‌شناس رومانیایی منظره میخکوب کننده آسمان و احساسی که در بیننده آن به وجود می‌آورد آن قدر شبیه به تجربه امر قدسی بود که انسان در دوره آغازین تلاشش برای درک جهان، به طور طبیعی آن را جایگاهی برای قهرمانان و ایزدان خود قرار دهد و تأثیر آن بر سرنوشت خود را بدیهی بشمرد.

در دوران اسطوره‌ای و باستانی است که نگاه کردن آسمان به واسطه جایگاهی که پیدا می‌کند از نگاهی تفننی به امری آیینی بدل می‌شود. کاهنان و معتقدان آیین‌های باستانی باید آسمان را می شناخته‌اند و رویدادهای آن را ثبت می‌کردند. ساختارهای معبد- رصدخانه در سراسر جهان توسعه یافت و نگاه به آسمان و بررسی آنچه در آن می‌گذرد از یک علاقه فردی به امری آیینی و واجب بدل شد. این گونه بود که گنجینه‌ای از داده‌های رصدی به مرور زمان جمع‌آوری شد. پیش تر از آن ضرورت وجود تقویم برای اداره امور چه در کشاورزی و چه در سیاست شهرها باعث شد تا تلاش شود برخی از دوره‌های تکرارشونده را در  آسمان کشف کنیم و تقویم را بنیادگذاریم. بدین ترتیب آسمان نه تنها در کار و کسب روزمره ما نقش بازی می‌کرد که در آیین و اندیشه جایگاهی معنوی داشت.

قرن‌ها باید می‌گذشت که به مرور از دل آن همه تجربه رصد و ثبت رویدادهای نجوم – با تفسیرهای مختلف – الگوها و قانون‌مندی‌های پیچیده‌تر و پنهان تر  استخراج و آشکار  شود و ستاره‌شناسی یا رصد ستاره‌ها از رفتاری آیینی خود را به مرزهای دانش و علم نزدیک کند و نگاه فلسفی به آسمان جای خود را به نگاهی علمی بدهد.

تاریخ ستاره‌شناسی درعین‌حال تنها تاریخ یک شاخه علم مانند سایر شاخه‌ها نیست. در ستاره‌شناسی است که سوال های مهم و فلسفی فرصت ظهور یافته‌اند. پرسش‌هایی نظیر اینکه ما کجا زندگی می‌کنیم؟ آغاز جهان کجا بوده و انجام چه خواهد شد. مسیر طولانی طی شد تا به مرور پاسخگویی به این پرسش‌ها به جای آنکه وظیفه فلاسفه و عرفا باشد بر عهده دانشمندان قرار گیرد. وجود چنین سوال های بنیادی درباره جایگاه انسان و کیهان در این حوزه بوده است که تاریخ تحول این رشته را با تحولات عظیم اجتماعی و فرهنگی و سیاسی گره زده است. تنها در یک نمونه آنچه در دوران نو زایی و در پایان قرون وسطی اروپا اتفاق افتاد تا حد قابل‌توجهی مرهون تغییر دیدگاه‌های کیهان‌شناسی بود. تحولی که چندان ساده و بی‌خطر رخ ننمود و در دل خود محاکمه‌ها و حتی قربانی‌های فراوانی نیز به همراه داشت.

اگر مطالعه تاریخ ستاره‌شناسی برای همه کسانی که به دانش ستاره‌شناسی علاقه‌مندند، ضروری است برای ما ایرانیان اهمیت دو چندانی دارد. ایرانیان در دوره‌های مختلفی در توسعه دانش ستاره‌شناسی نقش ایفا کرده‌اند و در زندگی روزمره خود با این دانش سروکار داشته‌اند. اگرچه اطلاعات اندکی از ستاره‌شناسی  در دوران باستان ایران در اختیارداریم اما نشانه‌های موجود در متون مقدس و در اسناد اسطوره‌ای همچنین برخی یافته‌های باستان‌شناسی اخیر نشان از رشد این دانش در دوران باستانی ایران دارد. از سوی دیگر پس از اسلام و ظهور تمدن اسلامی ستاره‌شناسی یکی از حوزه‌های پر رونق به شمار می‌رفت. حوزه ای‌که به واسطه اهمیت مسایل تقویم مذهبی و وجود مسایلی نظیر تعیین اوقات شرعی، تقویم قمری و امثال آن به ضرورتی جدی بدل شد که در نهایت منجر به ساخت ابزارها و توسعه رصدها شد. درباره نقشی که مسلمانان – و ایرانیان در دوره تمدن اسلامی – در رشد تاریخ ستاره‌شناسی بازی کرده‌اند بحث‌ها فراوان است اما به هر حال این سابقه طولانی باعث شده است تا مفاهیمی با ریشه‌های نجومی وارد فرهنگ عامه و روزمره ما شود. از جشن‌های ملی گرفته تا بازمانده باورهای اختر بینی و روش‌های رصدی. می‌توان تأثیر این توجه به آسمان در فرهنگ‌ها را حتی در معماری مساجد، طرح‌های لباس‌های سنتی و لالایی‌ها و قصه‌های عامه جستجو کرد.

اینک جامعه ایرانی میزبان یکی از فعال‌ترین و پر شورترین جامعه‌های نجوم آماتوری در جهان است. در بخش حرفه‌ای نیز عزم بلندی برای رشد و مشارکت در پیشرفت‌های روز علم ستاره‌شناسی به چشم می‌خورد که تلاش برای ساخت رصدخانه ملی ایران شاید یکی از نمادهای برجسته آن باشد. در این شرایط برای ایرانیان علاقه‌مند به ستاره‌شناسی و علم آشنایی با تاریخ این علم شاید مهم‌تر باشد. ما برای اینکه بتوانیم در دنیای امروز بتوانیم در این حوزه رشد کنیم نه تنها باید مسیر طی شده را بشناسیم که باید بتوانیم میان روش‌های قدیم و جدید تفاوت قائل شویم. باید متوجه شویم که چه تفاوتی در مسیر توسعه علم در زمان حال و گذشته وجود دارد و  اینکه جایگاه واقعی ما در جهان و سهم ما در رشد این دانش چه بوده است تا مبادا در دام شعارزدگی‌های افراطی و یا تفریطی بیفتیم.

کتاب مقدمه‌ای بسیار کوتاه بر ستاره‌شناسی از مجموعه مقدمه‌های بسیار کوتاه انتشارات آکسفورد مانند دیگر کتاب‌های این مجموعه علی‌رغم حجم اندکش چگالی بالایی از  اطلاعات دقیق را در اختیار خواننده می‌گذارد تا به طور سریع با رشد و تحول ستاره‌شناسی در جهان از آغاز تا سپیده دم آغاز عصر اختر فیزیک آشنا شود.

میخاییل هاسکین، دانش‌آموخته کمبریج و از استادان شناخته‌شده تاریخ علم در این کتاب روایت دقیق اما سریع را از تحول ستاره‌شناسی در برابر خواننده‌اش قرار می‌دهد که می‌تواند در کنار سایر منابع موجود منبع مناسبی برای شروع مطالعه تاریخ ستاره‌شناسی باشد. البته که بیان چنان تاریخ طولانی و پر فراز و نشیبی در این حجم میسر نیست و به همین دلیل و با توجه به ضرورت مطالعه این تاریخ است که انتشارات حکمت کار بر روی اثر بزرگ دیگری در زمینه تاریخ ستاره‌شناسی را آغاز کرده است که امیدوارم به زودی به مرحله انتشار برسد و در اختیار خوانندگان قرار بگیرد.

مایلم در این فرصت از جناب آقای دکتر امیرمحمد گمینی که لطف کردند و با مطالعه بخش‌هایی از کتاب با پیشنهادهای خود به ویژه در زمینه ترجمه اصطلاحات مربوط به نجوم اسلامی کمک ارزشمندی نمودند تشکر کنم. همین طور از دوستان و مدیران انتشارات حکمت / بصیرت که فرصت انتشار این مجموعه را فراهم آورده‌اند قدردانی کنم.