عالم شیشه‌ای

چگونه بانوان رصدخانه هاروارد ستاره‌ها را اندازه‌گیری کردند

The Glass Universe: How the Ladies of the Harvard Observatory Took the Measure of the Stars

نویسنده داوا سوبل (Dava Sobel)

ناشر: وایکینگ: ۲۰۱۶

ستاره‌شناسی دانشی است که در آن باید با ابعاد و اندازه‌های  نجومی – به معنی واقعی کلمه – کلنجار بروید. مهم نیست چقدر نیروی انسانی تربیت کنید و تا چه حد بتوانید آن‌ها را به خدمت بگیرید باز هم تعداد ستاره‌ها و کهکشان‌ها و اجزای سازنده عالم از توان نیروی انسانی شما پیشی می‌گیرند.

فقط در کهکشان راه شیری که یکی از میلیاردها کهکشان شناخته شده عالم است، حدس زده می‌شود حداقل ۱۰۰ و حداکثر ۴۰۰ میلیارد ستاره وجود داشته باشد.

هیچ وقت فکر کرده‌اید یک میلیارد چه عدد بزرگی است؟ بله، ممکن است اگر در قالب بودجه‌های تومانی قرار دهید و آن را بر مبنای فهرست عددهای مربوط به مسائل مالی بسنجید خیلی هم بزرگ نباشد؛ اما یادتان باشد در حال صحبت کردن از میلیاردها ستاره هستیم که خورشید ما فقط یکی از آن ها است. برای اینکه درکی از این عدد داشته باشید یک آزمایش ذهنی انجام دهید. فرض کنید همین الان پنجره‌ای در مقابل نمایشگر شما باز شود و اعلام کند شما در یک قرعه‌کشی برنده شده‌اید و یک میلیارد تومان به شما تعلق گرفته است. تنها شرط دریافت هم این است که شما باید قبل از تحویل یک تا یک میلیارد را بشمارید. فرض هم کنید که شما در بین این شمارش نه استراحت می‌کنید، نه آب می‌نوشید و نه می‌خوابید. فکر می‌کنید چقدر زمان می‌برد که با صدای بلند یک تا یک میلیارد را بشمارید؟ می‌خواهید امتحان کنید؟ جواب این سوال بسته به سرعت شما دارد؛ اما حداقل چیزی حدود ۵۰ سال بدون خواب و خوراک و استراحت با ید به شمارش شبانه‌روزی بپردازید تا جایزه را تحویل بگیرید.

حال تصور کنید با چنین مقیاسی، با ۴۰۰ میلیارد ستاره در تنها یکی از میلیاردها کهکشان عالم سر و کار داریم.

در طول تاریخ ثبت و رصد و اندازه‌گیری و طبقه بندی ستاره‌ها یکی از چالش‌های اصلی و البته وظایف اصلی ستاره‌شناسان به شمار می‌رفت و البته که همیشه برای این کار با کمبود نیروی انسانی مواجه بودند.

این داستان در ابتدای قرن ۱۹ با اختراع عکاسی نجومی و استفاده از عکاسی تلسکوپی ابعاد تازه‌ای پیدا کرد. ستاره‌شناسان با استفاده از تلسکوپ‌هایی که در گوشه و کنار جهان داشتند شروع به عکاسی از عالم کردند. البته در آن دوره خبری از سیستم‌های ثبت دیجیتال یا حتی نگاتیو‌هایامروزی نبود. در دوران آغاز عکاسی، تصاویر برروی صفحات شیشه‌ای ثبت می شدند.

این صفحات شیشه‌ای عکاسی که از سراسر جهان تهیه شده بود برای بررسی به مراکز نجومی و از جمله رصدخانه دانشگاه هاروارد در شهر بوستون فرستاده می‌شد. در آن زمان تصویر عالم روی صفحات شیشه‌ای ثبت شده بود و به عبارتی عالمی شیشه‌ای شکل گرفته بود.

این داده‌های اولیه نیازمند بررسی و طبقه‌بندی بودند. این دوره‌ای بود که اصولا شک‌های زیادی درباره امکان بررسی ساختار ستاره‌ها وجود داشت و برخی از فلاسفه حتی از عدم امکان واقعیت یافتن امری به نام اخترفیزیک سخن می‌گفتند. با این وجود مدیران رصدخانه‌های جهان طرح‌های نقشه برداری و فهرست‌بندی از ستاره‌ها را آغاز کرده بودند.

در دانشگاه هاروارد، دو مدیر عمل‌گرای این رصدخانه، یعنی ادوارد پیکرینگ (Edward Pickering) و هارلو شپلی (Harlow Shapley) در اقدامی که شاید چندان با روند رایج آن دوران سازگار نبود و با هدف کاهش هزینه‌های مربوط به نیروی کار و البته افزایش دقت در طبقه‌بندی داده‌ها و صفحات عکاسی، دست به استخدام گروهی از زنان جوان زدند تا به محاسبه، اندازه‌گیری، طبقه بندی و درک محتوای این صفحات بپردازند.

زنان رصدخانه هاروارد

زنانی چون ویلیامینا پاتون استیومنز فلمینگ، آنتونیا ماری، هنریتا سوان لویت، آنی جامپ کنن و سیسیلیا پاین در این گروه از استخدام‌شدگان بودند. درآمد ناچیز آن‌ها از کار شبانه‌روزی که انجام می‌دادند به آن‌ها امکان می‌داد تا نوعی استقلال مالی داشته باشند. این گروه در نهایت فعالیت‌های خود را فراتر از نیروی کاری صرف و بی‌اراده توسعه دادند. تلاش‌های این زنان بود که در نهایت باعث ایجاد روش‌هایی شد، که تا کنون نیز جا افتاده و مورد قبول است. از جمله دست‌آوردهای آن‌ها می‌توان به رده بندی طیفی ستاره‌ها، کشف رابطه تناوب – درخشش در میان ستاره‌های متغیر و نخستین تخمین‌ها از مواد اصلی سازنده ستاره‌ها اشاره کرد.

این زنان بخش عمده‌ای از زندگی خود را در رصدخانه هاروارد سپری کردند. برخی دیگر زودتر و به دلیل ازدواج یا پیدا کردن کار پر درآمد‌تری رصدخانه را ترک کردند. اما نام زنان رصدخانه هاروارد به نمادی برای تلاش دقیق و بی‌نظیر دانشمندان در درک جهان از یک سو و از یک سو تلاش زنان برای اثبات خود در دنیای جنسیت‌زده آن دوره بدل شد.

آن‌ها یکی از پیشگامان ورود زنان به عرصه علم بودند که البته راه دشوار و سختی را پشت سر گذاشتند.

کتاب جهان شیشه‌ای همین داستان آشنا را روایت می‌کند.

ویژگی چشم‌گیر این روایت که داوا سوبل ارائه می‌ کند، گره زدن این داستان آشنا برای اهالی علم اما هنوز مهجور برای عموم، با منابع غنی و آرشیو بی نظیری از مدارکی است که عمدتا در رصدخانه هاروارد باقی مانده است.

داوا سوبل که پیش‌تر گزارش نویس روزنامه نیویورک تایمز بوده و کتاب نامه‌های دختر گالیله از او به یکی از پر فروش‌ترین کتاب‌های علمی بدل شده بود،  با استفاده از این آرشیو غنی به روایتی شخصی از چهره‌های اصلی این داستان می‌پردازد و هر یک از آن‌ها را در چشم‌اندازی قابل درک قرار می‌دهد و از زاویه دید آن‌ها پیگیری و دقت و پشتکار و چالش‌های آن‌ها را مرور می کند.

داوا سوبل نویسنده کتاب جهان شیشه ای

سوبل که پیش‌تر نامزد دریافت جایزه پولیتزر هم بوده، به خوبی توانسته است داستان نسبتا آشنا اما فوق‌العاده مهم زنان رصدخانه هاروارد را به روایتی شگفت انگیز و خواندنی بدل کند.

داستانی که  نه‌تنها برای علاقه‌مندان علم و تاریخ علم که به برای زنان و دخترانی که ممکن است در مسیر خود برای ورود و یا دنبال کردن راه خود در دنیای علم با چالش‌های بیشتری نسبت به مردان مواجه باشند الهام‌بخش خواهد بود.