در سه هفته گذشته، موجی کم‌سابقه از آتش‌سوزی در جنگل‌های آمازون در حال رخ دادن است. دود ناشی از این آتش سوزی های وسیع را می‌توان از فضا مشاهده کرد و غبار آن به همراه لایه‌های فوقانی جو زمین به سراسر قاره آمریکا و فراسوی آن در حال توسعه است.

باید چند هفته‌ای می گذشت تا کم‌کم صدای سوختن سینه زمین به گوش مردم برسد و دولت‌ها را وادار به پاسخگویی کند. در آمازون واقعاً چه می‌گذرد؟

بر اساس داده‌های منتشر شده و مشاهدات ماهواره‌ای که هم از سوی ناسا و هم از سوی موسسه ملی فضایی برزیل منتشر شده‌اند، امسال جنگل های آمازون شاهد تعداد بسیار بالایی از آتش سوزی در منطقه بوده‌اند.

جدول زیر بر اساس داده های ماهواره‌های دور سنجی تنظیم شده است و تعداد آتش سوزی‌های این منطقه را در فاصله سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۹ و دربازه‌های زمانی یکسان میان ابتدای سال تا ۲۲ آگوست نشان می‌دهد.

داده‌های بیشتر نشان می‌دهد تعداد آتش‌سوزی‌های این منطقه از سال ۲۰۱۰ تا کنون هیچگاه – در این زمان – به این تعداد نرسیده بود.

نمودار زیر نشان دهنده تعداد روزانه آتش‌سوزی‌های آمازون – در برزیل – در فاصله سال های ۲۰۰۱ تا دیروز (۲۳ آگوست امسال) است.

همانطور که می‌بینید تعداد آتش سوزی های سال‌های قبل در بیشینه خود بیشتر از امسال بوده است؛ اما همه این بیشینه‌ها از ۲۰۱۰ تا کنون در ماه سپتامبر اتفاق افتاده است و هیچ وقت تا این هنگام از سال تعداد آتش‌ها به این گستردگی نبوده است و همین هم باعث نگرانی بیشتر مردم شده است.

واقعیت این است که آتش سوزی جنگل ها، بخشی از چرخه حیاتی آنها به شمار می روند. جنگل‌ها در فصل های گرم به دلایل مختلف مانند برخورد صاعقه و بادهای خشک دچار آتش سوزی می‌شوند که بسته به خشکی محیط توسعه پیدا می‌کنند. این روند برای سلامت و احیای زیستِ جنگل، نه تنها ایرادی ندارد که ضروری است. تعداد آتش ها سوزی ها نیز بسته به شرایط اقلیمی سال در تغییر است و بسته به اینکه آیا سال خشک یا مرطوبی داشته باشیم،  تعداد آن ها ممکن است افزایش یا کاهش داشته باشد.

اما اگر این آتش سوزی ها بخشی از چرخه حیاتی جنگل ها هستند چرا در سال های اخیر با نگرانی بیشتری به آنها نگاه می کنیم؟ و اگر در همه جای جهان چنین آتش سوزی های رخ می دهند چرا درباره آمازون تا این حد حساسیت نشان می دهیم؟

 بیایید از سوال دوم شروع کنیم.

چرا آمازون مهم است؟

جنگل های بارانی آمازون یکی از گنجینه های طبیعی روی زمین است. حدود بیست درصد اکسیژن سیاره ما در این منطقه و به واسطه این جنگل های انبوه تولید می شود. حدود ده درصد گونه‌های شناخته شده سیاره ما در این منطقه زندگی می‌کنند. به عبارت دیگر از هر ۱۰ گونه موجود روی زمین یکی از آن‌ها در این جنگل‌های انبوه منزل دارد. همین طور ۷۵ درصد تنوع گیاهی موجود در جنگل های آمازون، منحصر به این زیست بوم است.

با وجود اهمیتی که این جنگل‌ها برای تنوع زیستی زمین و نقشی که در چرخه های زیستی دارند؛ اما این منطقه به طور جدی در معرض تخریب غیر طبیعی قرار دارد.

جنگل زدایی در آمازون

جنگل های آمازون در قرن‌های اخیر به طور جدی به عنوان منبعی برای اقتصاد مردم ناحیه مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. از بین بردن جنگل برای تبدیل زمین های آن به مزارع و چراگاه‌ها، همچنین قطع انبوه درختان به منظور استفاده از آن برای استفاده در صنایع چوبی باعث پدیده جنگل زدایی انبوه در این ناحیه شده است. همچنین سیاست های اشتباه زیست محیطی و از جمله مدیریت آب‌ها و سد سازی در این منطقه باعث تغییر روند توزیع آب و تغییر رطوبت و بافت خاک در نواحی مختلف شده است. البته جنگل های آمازون منطقه وسیعی را تشکیل می دهند. آنها وسعتی معادل ۶۷۰ میلیون هکتار را در بر دارند اما میزان تخریب نیز فاجعه بار است.

برای اینکه تصوری از این تخریب داشته باشیم به نمایش زمانی زیر نگاه کنید. این ویدیو کوتاه، وضعیت پراکندگی بخشی از جنگل‌های آمازون در مرزهای برزیل را در فاصله سال های ۱۹۸۴ تا ۲۰۱۹ نشان می دهد. مشاهده کنید که با چه سرعتی نواحی روشن‌تر که مناطق مواجه با جنگل زدایی هستند توسعه پیدا می‌کند. محدوده این تصویر بخش غربی برزیل و شمال بولیوی را نشان می دهد (نقشه درون قاب تصویر) و این مقیاس شاید کمکی به درک روند هراس برانگیز ویرانی این منطقه کمک کند.

بر اساس داده‌های موجود در فاصله سال های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۲ هر سال وسعتی معادل یک وچهار دهم (۱٫۴) میلیون هکتار از جنگل های آمازون از بین رفته است و با ادامه روند کنونی حداکثر تا سال ۲۰۳۰ بیش از یک چهارم کل این جنگل ها نابود می شوند  و به همراه خود امکان تولید اکسیژن و تنوع زیستی انبوهی را نیز نابود می کنند.
به همین دلیل خبر افزایش آتش سوزی ها در این منطقه نگران کننده است.

تصویر بالا آتش سوزی های این منطقه در طی ۷۲ ساعت گذشته را نشان می دهد.

چرا آتش به جان آمازون افتاده است؟

بخشی از این آتش سوزی‌ها به طور طبیعی رخ می‌دهند. همانطور که پیشتر اشاره شد، وقوع آتش‌سوزی بخشی از فرآیند طبیعی حیات جنگل‌ها است و نه تنها ضرری ندارد که برای حیات جنگل مفید هم هست. تعداد این آتش سوزی ها نیز می تواند بر اساس  دما و میزان گرمای سال تغییر کند و به همین دلیل کاهش یا افزایش تعداد آتش سوزی ها چندان غیر طبیعی نیست.
آنچه غیر طبیعی است دخالت های انسانی است.

تغییرات اقلیم

یکی از پارامترهای مهم که همه ما در به وجود آوردن آن سهیم هستیم، گرمایش زمین است. با ادامه روند گرمایش زمین تعداد روزهای گرم سال بیشتر و همچنین گرمای بیشینه این دور‌‌ه‌ها نیز افزایش می یابد. بدین ترتیب شرایط برای آتش سوزی های بیشتر فراهم می شود و به تبع آن میزان سوخت جنگل ها و از بین رفتن منابع بیشتر می شود.

آتش زدن مزارع و آتش سوزی در جنگل‌ها

نقش دیگری که ما در این فرآیند بازی می کنیم کمی مستقیم تر است.  به نقشه بالا با بزرگنمایی بیشتری نگاه کنید. می‌بینید عمده آتش سوزی های گزارش شده در مناطقی هستند که بر لبه جنگل و در مناطق درخت زدایی شده اتفاق می افتند. این ها مناطقی هستند که در سال‌های اخیر درختان آن به طور کامل قطع و تبدیل به مزارع کشاورزی و دامی شده‌اند. این مزارع برای تقویت خاک خود هر از چند گاهی به طور عمدی و از سوی کشاورزان به آتش کشیده می شوند. امسال و در این روزها زمان آتش زدن مزارع از سوی کشاورزان بوده است و این یکی از عواملی است که در افزایش تعداد آتش ها نقش بازی کرده است.

وقتی شما مزرعه ای با ابعاد بزرگ را به اتش می کشید قدرت مهار آن را ندارید. عمده این زمین‌ها در مرزهای جنگل ها و مناطقی هستند که مرز فعلی جنگل را تشکیل می دهند. آتش افروختن در مزارع همجوار جنگل به همراه هوای خشک به معنی سرایت آتش به جنگل است. و بدین ترتیب بخش‌های وسیع تری از جنگل به دام آتش می افتد.

سیاست علیه آمازون

این هم همه ماجرا نیست. رفتارهای سیاسی و به خصوص دولت ها در این باره نقش مهمی دارند و دولت برزیل، به خصوص در ماه های اخیر در اختیار قدرتی قرار گرفته است که سابقه طولانی در کاهش نظارت بر محیط زیست و استفاده بیشتر از منابع آن دارد.

 در پی انتخاباتی نزدیک و پر تنش در برزیل ژئیر بولسانرو (Jair Bolsonaro)، سیاستمدار دست راستی در برزیل به قدرت رسید و از ابتدای سال جاری مسئولیت دولت این کشور را بر عهده گرفت. بولسانرو، سیاستمدار تندروی ملی گرا، دست راستی و پوپولیستی است که نه تنها مواضعش در زمینه رویدادهای بین‌المللی و داخلی چالش برانگیز است، که یکی از خطرناک ترین دولت‌های تاریخ معاصر برزیل در زمینه حفاظت از محیط زیست را تشکیل داده است.

او یکی از مدافعان تجارت مبتنی بر توسعه کشاورزی است که نیازمند ایجاد زمین های تحت کشت بیشتر به واسطه جنگل زدایی است. نگاهی که معتقد است سود بر محافظت ارجحیت دارد.

او در شعارهای تبلیغاتی و همچنین در دولت تازه خود با تهدید سازمان‌های غیر انتفاعی بین‌المللی فعال در محیط زیست مانند صندوق جهانی حیات وحش (WWF)، به آنها اعلام کرد که دولت تازه پیگیری اهداف آنها در برزیل را برنمی تابد. او حتی پیش از اینکه پیروزی‌اش در انتخابات قطعی شود، میزبانی برزیل از اجلاس جهانی تغییرات اقلیم در سال ۲۰۱۹ را پس گرفت و این وعده را با به قدرت رسیدن تایید کرد تا اجلاس ۲۰۱۹ به جای برزیل در پرو برگزار شود. او همچنین بارها تهدید به ترک پیمان تغییرات اقلیم پاریس کرده است و تنها زمانی از این تصمیم منصرف شد که امانوئل ماکرون، رییس جمهور فرانسه اعلام کرد پیمان تجارت اتحادیه اروپا با برزیل تنها در صورتی اجرا می شود که برزیل در پیمان باقی بماند.

وزیر خارجه او  Ernesto Araújo پیش تر گرمایش زمین را توطئه «مارکسیست های فرهنگی» خوانده بود و وزیر محیط زیست او، ریکاردو سالس  (Ricardo Salles) از سال ۲۰۱۷ به اتهام زیر پاگذاشتن قوانین زیست محیطی از سوی دادستانی سائوپلو تحت پیگرد قانونی قرار دارد. او همچنین بعد از به قدرت رسیدن، دو نهاد زیر مجموعه این وزارتخانه که مسئولیت نظارت و عمل در موضوع گرمایش زمین و همچنین جنگل زدایی را داشتند منحل کرده است.

بدین ترتیب دولت فعلی برزیل نه تنها قوانین نظارتی برای حفظ و صیانت از جنگل های آمازون و محیط زیست به طور کلی را کاهش داده است که باید در نظر داشت این قوانین در دولت های قبلی هم به اندازه کافی قدرتمند نبودند.

این دولت از توسعه اقتصادی مناطق حاشیه جنگل استقبال می کند و به همین دلیل هم نسبت به کسانی که در تلاش برای توسعه جنگل زدایی با هدف مزروعی کردن زمین یا استفاده از صنایع چوبی هستند با دیده اغماض می نگرد. به همین دلیل هم در چند ماه ابتدایی دولت او روند جنگل زدایی در آمازون برزیل، ۸۸ درصد افزایش داشته است.

همین سیاست ها است که نگرانی از آتش سوزی های کنونی را بیشتر می کند. بسیاری از توسعه دهندگان، از این فرصت استفاده کرده و آتش را به مناطق مورد نظر خود در جنگل توسعه می دهند. امری که در چند هفته اول این آتش سوزی ها از سوی دولت برزیل نادیده گرفته می شد.

در ابتدا زمانی که خبر این آتش سوزی های وسیع منتشر شد، بولسانرو به اعتراض مقامات اروپایی اینگونه پاسخ داده بود که آتش سوزی جنگل ها کاملا طبیعی است و لازم نیست آن ها نگرانش باشند.

او تنها چند روز گذشته و در پی افزایش فشارهای سیاسی به این کشور اعلام موضع کرده و بخشی از ارتش را برای مهار آتش روانه مناطق تحت حریق کرده است. این تصمیم زمانی بود که مساله آتش سوزی آمازون به دستور کار مجمع سران کشورهای گروه ۷ – که از امروز کار خود را در فرانسه آغاز کرد – راه یافت و همچنین اتحادیه اروپا و برخی دیگر از کشورها اعلام کردند در صورت عدم اقدام این دولت نه تنها پیمان های تجاری خود با برزیل را مورد بازنگری قرار می دهند که ممکن است تحریم‌هایی را علیه این کشور وضع کنند. همین طور موجی در شبکه های اجتماعی با هدف تحریم کالاهای برزیلی مطرح شد.

بحران در آمازون و جهان ما

بدین ترتیب، عوامل طبیعی و دخالت های انسان در طبیعت دست به دست سیاست های سیاستمدارانی داده است که منفعت زودهنگام را بر مصلحت بلند مدت سیاره ما ترجیح می دهند تا این دوره از آتش سوزی های آمازون به موضوع بحرانی بدل شود. اگر روند طبیعی سال های قبل تکرار شود این آتش سوزی ها احتمالاً در طی یکی دو هفته آینده بیشتر هم می‌شود و بعد از آن با شروع فصل بارندگی ها کاهش پیدا خواهد کرد.

مساله تنها مختص و منحصر به آمازون نیست. در ایران نیز بحران های محیط زیستی متعددی از جمله آتش سوزی جنگل‌ها طبیعت ما را با چالش های جدی مواجه کرده است.

مقاومت علیه تخریب زمین در چند گام

شاید قدم اول در باره این رویدادها این باشد که حساسیت خود را از دست ندهیم. تکرار یک پدیده باعث عادی شدن آن برای ذهن ما می شود و برای همین با وجود تکرار متعدد بحران های زیست محیطی باید به خود تکرار کنیم که این روند نه تنها طبیعی نیست که پایدار نیست.

اگر فرزند دارید به یاد داشته باشید که با ادامه روند کنونی احتمال جدی و واقعی وجود دارد که فرزند شما در دنیایی زندگی کند که به معنی واقعی کلمه با بحران در تامین منابع اولیه سر و کار دارد و به همین دلیل سوختن جنگلی در آمازون به شما هم که در تهران هستید مربوط است. همان طور که تخریب یخچال های هیمالیا یا خشک شدن دریاچه ارومیه به آن‌هایی که آن سوی زمین زندگی می کنند نیز مرتبط است و باید به مساله آن‌ها نیز بدل شود . دوست داشته باشید یا نه طبیعت مرز نمی‌شناسد.

قدم بعدی شاید آگاه کردن باشد. وقتی این رویداد برای ما عادی نشود نسبت به آن عادی برخورد نمی کنیم. اگر سوختن کلیسای نوتر دام در پاریس موجی از احساسات در شبکه های اجتماعی ایجاد می کند به این دلیل است که ارزش هنری، تاریخی آن را درک کرده و آتش گرفتنش برایمان عادی نیست. اگر به یاد بیاوریم که چه ارزش های مهمی در دل طبیعت در خطر قرار دارد شاید حداقل به اندازه آن کلیسای قدیمی، از آتش گرفتنش برآشفته شویم.

نکته بعدی شاید پرسش کردن و سوال کردن از سیاستمداران باشد. مساله محیط زیست باید به یکی از پرسش های اصلی از همه سیاستمداران فارغ از جناح و طبقه فکری آن ها بدل شود و باید به جایی برسیم که آن ها نگران کارنامه محیط زیستی خود باشند.

قدم بعدی شاید دشوارتر باشد؛ اما در عین حال یکی از معدود راه های پیش روی ما است. اگر یک مسیر تشکیل نهادهای مدنی و نظارتی است که بر عملکرد دستگاه های قانونی نظارت کند و از آن ها توضیح بخواهند راه دیگر وارد شدن به درون این نهادها است.

اگر دغدغه محیط زیست دارید و می بینید نمایندگان شما در شورای محله، شواری شهر، مجلس و نهادهای انتخابی دیگر به آن توجه نمی کنند و اگر  از وعده های سیاسی خسته شده اید آستین بالا بزنید. در انتخابات کوچک (و حتی خیلی کوچک) با تمرکز بر مساله محیط زیست و بدون وارد شدن به دعواهای سیاسی دیگران وارد شوید. از محله ها شروع کنید و نامزد مقام های کوچک ولی موثر شوید و سعی کنید تغییر ایجاد کنید. حتی اگر موقعیتی به کوچکی مدیریت یک ساختمان باشد. سعی کنید خانه و ساختمانتان را تا حد مقدورات دوستدار و سازگار محیط زیست کنید. مشکل خاص محله را شناسایی و روی آن تمرکز کنید و قدم های بعدی به ساختارهای بزرگتر فکر کنید. نکته مهم در فعالیت های زیست محیطی این است که مدیریت های محلی و کوچک تاثیری دست کم از مدیریت های کلان ندارند.

ما در طول سده های اخیر به طور جبران ناپذیر و برگشت ناپذیری به طبیعت آسیب زده ایم تلاش های امروز ما شاید بیش از اینکه برای بازگشت به شرایط پیشین باشد باید با هدف تلاش برای سازگاری و جلوگیری از وخیم تر شدن تصاعدی تاثیرات اتفاق بیفتد و این نیازمند اقدام های عملی در دنیای واقعی است.