در روزی از بهار ۲۰۲۵، هم‌زمان با شکوفه‌باران زمین، خبری از همسایه‌ی سرد و خاموشمان، مریخ، به زمین رسید که لرزشی از هیجان در دل ستاره‌شناسان و شیفتگان فضا انداخت. کاوشگر کنجکاوی ناسا، پس از بیش از دوازده سال کاوش در سطح این سیاره، موفق شد بزرگ‌ترین مولکول‌های آلی کشف‌شده در مریخ را شناسایی کند—مولکول‌هایی که رد پای گذشته‌ای ناشناخته را در دل سنگ‌ها به جا گذاشته‌اند.
این کشف که در ۲۵ مارس ۲۰۲۵ اعلام شد، نه تنها قطعه‌ای دیگر به پازل پررمز و راز مریخ می‌افزاید، بلکه امیدها به امکان وجود حیات پیشین در این سیاره را پررنگ‌تر می‌کند.
چرا این کشف مهم است؟
مولکول‌های آلی، شامل ترکیباتی از کربن و هیدروژن، از اجزای پایه‌ای زندگی در زمین هستند. اگرچه وجود آن‌ها لزوماً به معنی وجود حیات نیست، اما نشان‌دهنده‌ی شرایطی است که می‌توانسته برای شکل‌گیری حیات مناسب باشد.
مولکول‌های تازه‌یافت‌شده که از خانواده‌ی “الکان‌ها” (زنجیره‌های کربنی اشباع‌شده) هستند، در نمونه‌ای از سنگ گل‌مانندی به نام کامبرلند کشف شده‌اند—سنگی که کنجکاوی در سال ۲۰۱۳ از منطقه‌ی “خلیج یلونایف” در دهانه‌ی گیل استخراج کرده بود. این نمونه، در کنار مواد معدنی رسی، نیترات و گوگرد، حالا حامل شواهدی از ترکیبات آلی پیچیده‌تری است که وجودشان تاکنون در مریخ تأیید نشده بود.
آنچه این کشف را ویژه می‌کند، نه فقط اندازه و ساختار این مولکول‌هاست، بلکه توانایی مریخ در حفظ آن‌ها طی میلیاردها سال در شرایط سخت و سرد است. این پایداری، نشانه‌ای از محیط شیمیایی نسبتاً آرام و قابل‌دوام در بخشی از گذشته‌ی مریخ است—دورانی که شاید در آن، این سیاره گرم‌تر و مرطوب‌تر بوده است.
منشأ این مولکول‌ها چیست؟
یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها درباره‌ی منشأ این ترکیبات است. آیا آن‌ها از فرآیندهای زیستی سرچشمه گرفته‌اند؟ یا حاصل واکنش‌های شیمیایی غیرزیستی مانند فعالیت‌های آتشفشانی، واکنش‌های هیدروترمال یا تعامل آب و سنگ هستند؟
در زمین، مولکول‌های مشابه غالباً با فعالیت‌های زیستی، به‌ویژه میکروب‌ها، مرتبط‌اند. اما در مریخ، هنوز نمی‌توان به طور قطع گفت که این مولکول‌ها نشانه‌ای از حیات هستند. دانشمندان احتمال می‌دهند این ترکیبات شباهت‌هایی به اسیدهای چرب داشته باشند—مولکول‌هایی که نقش مهمی در غشای سلولی دارند. اما شناسایی آن‌ها تنها یک سرنخ است، نه پاسخ نهایی.
ابزارهای علمی پشت این کشف
تحلیل این مولکول‌ها توسط ابزار پیچیده‌ی SAM (تحلیل نمونه در مریخ) انجام شده—مجموعه‌ای شامل طیف‌سنج جرمی، کروماتوگراف گازی، و کوره‌هایی برای تجزیه‌ی گرمایی. SAM می‌تواند مولکول‌های آلی را تا اندازه‌ی کربن ۱۲ (C12) شناسایی کند؛ بنابراین احتمال وجود مولکول‌های بزرگ‌تر نیز مطرح است، هرچند فعلاً قابل تأیید نیست.
در سال‌های اخیر، دانشمندان تلاش بسیاری کرده‌اند تا احتمال آلودگی زمینی را به عنوان منشأ این ترکیبات رد کنند. در یکی از موارد، نشت مواد حلال از محفظه‌های SAM نگرانی‌هایی درباره‌ی آلودگی ایجاد کرده بود. اما تحلیل‌های اخیر نشان می‌دهد که این مولکول‌ها واقعاً متعلق به مریخ‌اند، نه زمینی.
این کشف چه چیزی را روشن نمی‌کند؟
همچنان باید احتیاط کرد. کشف مولکول‌های آلی به معنی کشف حیات نیست. این کشف پاسخی به این پرسش نیست که آیا مریخ روزگاری در رودخانه‌ها یا دریاچه‌های باستانی خود میزبان حیات بوده است یا نه. بلکه تنها می‌گوید مواد خام لازم برای ظهور حیات وجود داشته‌اند. برای کشف قطعی نشانه‌های حیات باستانی، نیاز به بررسی‌های آزمایشگاهی دقیق‌تری است—کاری که تنها روی زمین می‌توان انجام داد.
از وایکینگ تا کنجکاوی؛ مسیر پر پیچ و خم جست‌وجوی حیات در مریخ
جست‌وجوی حیات در مریخ از دهه‌ی ۱۹۷۰ آغاز شد. در مأموریت‌های وایکینگ در سال ۱۹۷۶، آزمایش‌هایی برای تشخیص زیست‌نشانه‌ها انجام شد، اما نتایج آن‌ها مبهم باقی ماند. پس از آن، نسل‌های متعددی از مدارگردها و مریخ‌نوردها به این سیاره فرستاده شدند تا لایه‌لایه به گذشته‌ی آن نفوذ کنند.
کاوشگر کنجکاوی از سال ۲۰۱۲ در دهانه‌ی گیل فرود آمده است؛ دهانه‌ای به قطر بیش از ۱۵۰ کیلومتر که شواهد بسیاری از وجود آب در گذشته‌اش دارد. کوه شارپ، واقع در میانه‌ی این دهانه، لایه‌هایی از رسوبات باستانی را حفظ کرده است—گنجینه‌ای طبیعی از تاریخ مریخ. کنجکاوی تاکنون موفق شده ردهایی از مواد آلی، شواهد رسوبات دریاچه‌ای، و حتی نوسانات متان در جو مریخ را ثبت کند.
گام‌های بعدی؛ چشم‌انتظاری برای بازگشت نمونه‌ها
ادامه‌ی این داستان به مأموریت بازگرداندن نمونه‌ها وابسته است. ناسا و آژانس فضایی اروپا مشغول طراحی مأموریت چندمرحله‌ای برای بازگرداندن نمونه‌هایی هستند که کاوشگر استقامت (Perseverance) از دهانه‌ی “جزرو” جمع‌آوری کرده است.
اگر همه‌چیز طبق برنامه پیش برود، این نمونه‌ها در دهه‌ی ۲۰۳۰ به زمین خواهند رسید و در آزمایشگاه‌هایی با دقت چند صد برابر ابزارهای مریخ‌نشین، مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهند گرفت. این می‌تواند لحظه‌ی تعیین‌کننده‌ای در کشف منشأ ترکیبات آلی مریخ و شاید نشانه‌های زندگی باستانی باشد. البته روند این ماموریت و امکان انجام آن در زیر سایه ای از شک و شبهه ناشی از تغییر سیاست ها در ناسا قرار دارد اما هنوز یکی از ماموریت‌هایی است که جهان علم چشم‌انداز انجام موفق آن است.
کشف بزرگ‌ترین مولکول‌های آلی مریخ، نه پاسخی نهایی بلکه فصل تازه‌ای در داستان پرسش‌برانگیز این سیاره است. کنجکاوی، با هر حفاری و تحلیل، گذشته‌ای ناشناخته را لایه‌لایه بیرون می‌کشد—گذشته‌ای که شاید روزی، زندگی در آن جریان داشته است. آیا تنها هستیم؟ یا سیاراتی چون مریخ زمانی ساکنانی زنده داشته‌اند؟ تا زمانی که این سؤال پاسخ نیابد، جست‌وجو ادامه دارد—در دل خاک سرخ، میان سنگ‌های ساکت، و در نگاه کاوشگری که هنوز به تنهایی وظیفه اش را انجام می دهد و نگاه ما را به بالا سرمان خیره نگاه می دارد.
و باز این قلم بینظیرت که یه خبر هیجان انگیز رو نفس گیر میکنه 🙂