شب نود و دوم: تقدیم به روان همه رفتگان این ایام تلخ

در شبی که آسمان تهران هنوز از زخم‌های تازه‌اش سخن می‌گفت، ویدیویی از میدان قدس تجریش منتشر شد که قلب هر بیننده‌ای را به لرزه درآورد. تصاویری دلخراش از حمله‌ای که گفته شد اسرائیل به این نقطه از شهرمان وارد کرده بود، در فضای مجازی دست به دست شد و موجی از بحث‌ها و واکنش‌ها را به دنبال داشت. این ویدیو، که حالا بسیاری آن را معتبر می‌دانند، بهانه‌ای شد تا امشب، نه درباره جزئیات فنی آن، بلکه درباره چیزی عمیق‌تر صحبت کنیم: چگونه می‌توانیم در این روزگار پرآشوب، حقیقت را از میان انبوه اطلاعات گمراه‌کننده پیدا کنیم؟

جهان امروز ما، جهانی است که در آن اخبار جعلی، با کمک هوش مصنوعی، آسان‌تر از همیشه ساخته و پخش می‌شوند. در فضای تنش و بحران، جایی که طرف‌های درگیر بیش از حقیقت به پیروزی در «جنگ روایت‌ها» می‌اندیشند، شهروندان عادی، کسانی که به دنبال فهم واقعیت‌اند، بیش از همه در معرض خطرند.

این خطر نه فقط از اخبار جعلی، بلکه از پیش‌داوری‌های خودمان هم سرچشمه می‌گیرد. ضرب‌المثلی قدیمی می‌گوید: می‌توان کسی را که نمی‌داند، آگاه کرد، اما کسی که نمی‌خواهد ببیند، حتی اگر خورشید را به او نشان دهی، باز هم انکار خواهد کرد. امشب، مخاطب من کسانی نیستند که پیشاپیش تصمیم خود را گرفته‌اند؛ مخاطب من آن‌هایی هستند که می‌خواهند حقیقت را جستجو کنند، حتی اگر تلخ باشد.

وقتی ویدیویی مثل این منتشر می‌شود، اولین پرسش این است: آیا واقعی است؟ آیا دستکاری شده؟ این پرسش‌ها، به‌ویژه وقتی تصاویر، احساسات ما را به شدت برمی‌انگیزند، حیاتی‌اند. برای ما که این شهر، این خیابان‌ها، و این میدان بخشی از زندگی‌مان است، این تصاویر نه فقط خبر، بلکه زخمی بر جانمان هستند. اما درست به همین دلیل، باید با دقت بیشتری به آن‌ها نگاه کنیم. شک کردن به ادعاهای بزرگ، بدون سند و مدرک، کاملاً درست است.

اما انکار واقعیتی که همه داده‌ها آن را تأیید می‌کنند، به همان اندازه خطاست. فکت‌چکینگ یا راستی‌آزمایی، قرار نیست فقط آن چیزی را تأیید کند که ما دوست داریم باور کنیم. اگر این‌طور باشد، همان کاری را می‌کنیم که بسیاری از رسانه‌ها امروز انجام می‌دهند: گزینش آن بخش از حقیقت که با روایتشان هم‌خوانی دارد و نادیده گرفتن بقیه.

در جهانی که سه طرف یک جنگ، هم‌زمان ادعای پیروزی می‌کنند، احتمالاً هر سه در حال قلب حقیقت‌اند. ما، به عنوان انسان‌هایی که می‌خواهیم با عقل و منطق تصمیم بگیریم، نمی‌توانیم بی‌تفاوت بگوییم «به من چه ربطی دارد؟» چون این اتفاقات، چه بخواهیم و چه نخواهیم، به زندگی‌مان گره خورده‌اند. پس باید یاد بگیریم داده‌ها را درست بخوانیم، تفسیر کنیم و از دام پیش‌داوری‌ها و احساسات لحظه‌ای بگریزیم.

چگونه؟ اول، باید نهادها و افرادی را که در راستی‌آزمایی تخصص دارند، بشناسیم. همان‌طور که فناوری جعل را آسان‌تر کرده، ابزارهای شناسایی جعل هم پیشرفت کرده‌اند. متخصصان با بررسی ردپای هوش مصنوعی، ساختار ویدیوها، و حتی شبیه‌سازی‌های فیزیکی، می‌توانند به ما بگویند که یک تصویر یا ویدیو تا چه حد معتبر است. برای نمونه، در مورد ویدیوی میدان قدس، برخی پرسیدند چرا بین تصاویر گپ وجود دارد؟ چرا شبح یک ماشین در تصویر پیداست؟ این پرسش‌ها کاملاً معتبرند و پاسخ‌هایشان در دانش فنی متخصصان نهفته است: از تفاوت فریم‌ریت ویدیوها گرفته تا اثرات ضبط از روی مانیتور. این‌ها جزئیاتی است که فقط با تخصص قابل فهم‌اند.

اما حتی با این ابزارها، هیچ‌کس نمی‌تواند قسم بخورد که صددرصد حقیقت را می‌داند، مگر آن‌که خودش آنجا بوده باشد. حتی در آن صورت هم، حافظه انسانی گاه فریبمان می‌دهد. حتماً داستان معروف آزمایش گوریل را شنیده‌اید که نشان می‌دهد چگونه ذهن ما می‌تواند چیزهای بدیهی را نادیده بگیرد. پس باید به داده‌های موجود تکیه کنیم و از منابع معتبر کمک بگیریم.

در عین حال، باید مراقب باشیم که شاهدسازی‌های جعلی – مثل اکانت‌های ناشناس در شبکه‌های اجتماعی که ادعا می‌کنند «من آنجا بودم» – ما را گمراه نکنند.

یکی از نکات کلیدی این است که راستی‌آزمایی یک ویدیو یا یک داده، به معنای تأیید کل داستان نیست. این ویدیوی ده‌ثانیه‌ای از میدان قدس، فقط یک نقطه داده است؛ یک تکه از پازل بزرگ‌تر. این‌که چرا این ویدیو حالا منتشر شده، چرا کامل نیست، یا چرا از روی مانیتور ضبط شده، پرسش‌های مهمی‌اند، اما پاسخشان به اعتبار خود ویدیو ربطی ندارد.
ما باید این دو را از هم جدا کنیم: یکی بررسی صحت یک داده خاص، و دیگری تحلیل انگیزه‌ها و پیامدهای انتشار آن. اگر این‌ها را با هم قاطی کنیم، ممکن است به دام تعمیم‌های نادرست بیفتیم. استاندارد راستی‌آزمایی باید برای همه داده‌ها یکسان باشد. نمی‌توانیم داده‌ای را که با پیش‌فرض‌هایمان سازگار است، بی‌چون‌وچرا بپذیریم و داده‌ای دیگر را که با باورهایمان نمی‌خواند، رد کنیم. این همان دام پیش‌داوری است که رسانه‌های غیرحرفه‌ای در آن گرفتارند. رسانه‌ای که فقط آنچه شما دوست دارید بشنوید را گزارش می‌کند، احتمالاً بخشی از حقیقت را پنهان می‌کند.

رسانه واقعی، فارغ از نتیجه، فقط به حقیقت متعهد است. وظیفه‌اش نه حفاظت از امنیت ملی است، نه پشتیبانی از یک طرف درگیری. وظیفه‌اش این است که تا جایی که ممکن است، داده‌های معتبر را به مخاطب عرضه کند. این روزها، در میان این همه آشوب، یادگیری این‌که چگونه رسانه‌ها را دنبال کنیم، از همیشه مهم‌تر است. اگر رسانه‌ای همیشه همان چیزی را می‌گوید که شما دوست دارید بشنوید، احتمالاً دارد شما را فریب می‌دهد.

واقعیت، با آرزوهای ما کاری ندارد. همه ما آرزو داشتیم در این درگیری‌ها، هیچ شهروند عادی‌ای، چه در ایران و چه در اسرائیل، آسیب نبیند. اما واقعیت، گاهی تلخ‌تر از آرزوهای ماست. اگر آرزو را جایگزین واقعیت کنیم، تصمیم‌هایمان اشتباه خواهد بود.

این دوران پرتنش، فرصتی است برای یادگیری. فرصتی است برای این‌که ابزارهای جدید راستی‌آزمایی را بشناسیم، پرسش‌های درست بپرسیم، و از حقیقت، حتی اگر تلخ باشد، نترسیم. مراقب باشید که اطلاعات غلط، شما را به تصمیم‌های اشتباه نکشاند. مراقب خودتان باشید، و در این شب‌های پرآشوب، به دنبال نور حقیقت بگردید.

منابع برای مطالعه بیشتر:
 

The Verification Handbook
راهنمایی معتبر برای روزنامه‌نگاران و فعالان رسانه
https://verificationhandbook.com

First Draft News – منابع آموزشی برای شناسایی اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده
https://firstdraftnews.org
“سواد وب برای بررسی‌کنندگان دانشجویی” نوشته مایک کالفیلد توضیح: این کتاب با دسترسی آزاد، چارچوبی عملی برای ارزیابی منابع آنلاین ارائه می‌دهد و روش SIFT (توقف، تحقیق، یافتن، ردیابی) را برای بررسی صحت اطلاعات معرفی می‌کند. این کتاب شامل دستورالعمل‌ها و مثال‌های دقیق برای تأیید محتوای وب است و برای دانشجویان و مربیان ایده‌آل است. همچنین تکنیک‌هایی مانند خواندن جانبی را پوشش می‌دهد که برای ارزیابی صحت محتوای ویدئویی مفید است.
دسترسی: به‌صورت رایگان در کتابخانه باز در دسترس است.
https://open.umn.edu/opentextbooks/textbooks/web-literacy-for-student-fact-checkers

“راهنمای رد شایعات 2020” نوشته استفان لواندوفسکی، جان کوک و دیگران توضیح: این کتاب مختصر توسط 22 متخصص اطلاعات نادرست نوشته شده و بهترین روش‌ها برای رد شایعات و بررسی صحت اطلاعات، از جمله استراتژی‌هایی برای رسیدگی به ویدئوهای گمراه‌کننده را خلاصه می‌کند. این کتاب بر تکنیک‌های مبتنی بر شواهد تأکید دارد و برای مربیان و دانشجویان قابل دسترس است.

https://climatecommunication.gmu.edu/all/the-debunking-handbook-2020

راهنمای ویرایش علمی موسسه روزنامه نگاری نایت در دانشگاه MIT – فصل دهم این کتاب به راستی آزمایی در گزارشگری علمی می پردازد و نسخه فارسی آن را می‌توانید به صورت رایگان از اینجا دانلود کنید:
https://ksjhandbook.org/wp-content/uploads/sites/5/2023/02/KSJ-Handbook-V2-1-Persian.pdf