مریخ‌نورد پرسویرنس ناسا بار دیگر خبرساز شده است. این بار در دهانه جیزرو، جایی که میلیاردها سال پیش رودخانه‌ای پرآب به دریاچه‌ای باستانی می‌ریخت، به سنگ‌هایی برخورد که ظاهرشان با هرآنچه تا امروز دیده شده متفاوت بود. سطح این سنگ‌ها پوشیده از لکه‌هایی سبز و آبی و سیاه و سفید است؛ لکه‌هایی که از دور به دانه‌های خشخاش یا پوست پلنگ شباهت دارند. بررسی دقیق ابزارهای علمی پرسویرنس نشان داد این لکه‌ها چیزی بیش از تزئینات اتفاقی روی سنگ هستند. آن‌ها سرنخ‌هایی از حضور کانی‌هایی مانند ویویانیت و گریژیت به همراه ترکیبات آلی دارند؛ و همین هم کافی بود تا پژوهشگران بگویند این شاید روشن‌ترین نشانه‌ای باشد که تاکنون از وجود حیات روی مریخ به دست آمده است.
این نتایج در دهم سپتامبر ۲۰۲۵ در نشریه معتبر Nature منتشر شد و بلافاصله در کنفرانس خبری ناسا انعکاس یافت. شان پی. دافی، مدیر موقت این سازمان، در توصیف اهمیت یافته‌ها گفت: «این بسیار خوب می‌تواند روشن‌ترین علامتی باشد که تاکنون از احتمال حیات در مریخ پیدا کرده‌ایم و این واقعاً هیجان‌انگیز است.» چنین عبارتی از زبان مقامی در بالاترین سطح ناسا بی‌سابقه است و نشان می‌دهد دانشمندان نسبت به ارزش زیستی این داده‌ها چه اندازه جدی هستند.
از جیزرو تا سنگ‌های فرشته روشن
دهانه جیزرو از همان ابتدا که برای فرود پرسویرنس انتخاب شد، به‌عنوان یکی از بهترین مکان‌ها برای جستجوی نشانه‌های زندگی گذشته مطرح بود. این دهانه روزگاری میزبان دریاچه‌ای بزرگ بوده و ردپای دلتاهای رودخانه‌ای در آن هنوز دیده می‌شود. پرسویرنس در بخشی از این منطقه موسوم به Bright Angel یا «فرشته روشن» کاوش کرد؛ جایی در امتداد دره نرتوا ولیس که کانال اصلی ورود آب به جیزرو به حساب می‌آمد. سنگ‌های این منطقه ترکیبی از گل‌سنگ و کنگلومرا هستند، یعنی رسوبات فشرده‌شده‌ای که در اثر جریان‌های آبی به‌جا مانده‌اند.
وقتی مریخ‌نورد به سنگ‌های خال‌خال رسید، مجموعه‌ای از ابزارهایش برای بررسی دقیق آن‌ها به کار افتاد. PIXL، طیف‌سنج پرتو ایکس که می‌تواند عناصر را در ابعاد میکرونی شناسایی کند، نشان داد که در این لکه‌ها مقادیر بالایی از آهن، فسفر و روی وجود دارد. SHERLOC، طیف‌سنج لیزر فرابنفش و رامان، ردپای مولکول‌های آلی را آشکار کرد؛ موادی که بر پایه کربن ساخته می‌شوند و اساس حیات روی زمین هستند. SuperCam نیز از فاصله چند متری با لیزر ترکیب شیمیایی سنگ را بررسی کرد و دوربین‌های Mastcam-Z و WATSON تصاویر با وضوح بالا از بافت خال‌خال سنگ‌ها گرفتند.
نتیجه این بود که لکه‌های رنگی در حقیقت بلورهای ویویانیت و گریژیت‌اند. ویویانیت، که گاهی به آن «بلور مردگان» هم می‌گویند، روی زمین هنگام تجزیه ماده آلی به وجود می‌آید و رنگ آبی‌ـ‌سبز دارد. گریژیت یک سولفید آهن است که اغلب در محیط‌های کم‌اکسیژن و غنی از سولفات شکل می‌گیرد. این دو کانی وقتی در کنار هم و همراه با ترکیبات آلی دیده شوند، روی زمین تقریباً همیشه نشانگر حضور میکروب‌هایی هستند که از انرژی واکنش‌های شیمیایی میان آهن و سولفات استفاده می‌کنند.
امضا زیستی یا شیمی بی‌جان؟
در علم اخترزیست‌شناسی مفهومی به نام «زیست‌امضا» وجود دارد؛ ویژگی‌ای در سنگ یا جو یا یخ که می‌تواند ناشی از فعالیت زیستی باشد. زیست‌امضا الزاماً به معنی اثبات حیات نیست، اما اگر شواهد به سمت منشأ زیستی متمایل باشند، آن ویژگی ارزش استثنایی پیدا می‌کند. یافته‌های اخیر پرسویرنس دقیقاً چنین جایگاهی دارند.
جول هوروویتز، نویسنده اصلی مقاله، در توضیح اهمیت این کشف گفت: «این احتمالاً هیجان‌انگیزترین نمونه اخترزیستی است که پرسویرنس از زمان فرودش در ۲۰۲۱ شناسایی کرده. نمونه حاوی چیزی است که ما آن را زیست‌امکان بالقوه می‌نامیم.» مایکل تایس، یکی دیگر از نویسندگان مقاله، نیز افزود: «هیجان‌انگیزترین بخش این است که این ویژگی‌ها آن‌قدر بزرگ هستند که با چشم هم دیده می‌شوند. چنین چیزی در مطالعات شواهد زندگی میکروسکوپی بسیار نادر است.»
بااین‌حال احتیاط علمی همچنان ضروری است. این احتمال وجود دارد که ویویانیت و گریژیت در مریخ بدون دخالت میکروب‌ها و صرفاً در اثر واکنش‌های شیمیایی غیرزیستی شکل گرفته باشند. مثلاً اگر سنگ‌ها تحت حرارت بالا قرار گرفته بودند، می‌شد این کانی‌ها را از فرآیندهای دما بالا توضیح داد. اما بررسی داده‌ها نشان می‌دهد این سنگ‌ها گرم نشده‌اند و همین موضوع احتمال زیستی بودن منشأ آن‌ها را تقویت می‌کند.
(در ویدیو زیر می توانید توضیحات پاشا مجیدی، شیمی دان را درباره خبرهای پیشین مربوط به نشانگرهای حیات در مریخ ببینید)
گذشته‌ای شبیه به زمین؟
برای درک چگونگی تشکیل این سنگ‌ها، تیم پژوهشگران به سناریویی زمین‌مانند اشاره می‌کند. به باور آن‌ها، در میلیاردها سال پیش ممکن است رودخانه‌ای که به جیزرو می‌ریخته موقتاً به‌دلیل رانش زمین یا مانعی طبیعی سد شده باشد. پشت این سد طبیعی آبی گل‌آلود انباشته شده و رسوبات ریز در کف حوضچه نشسته‌اند. در این محیط، مواد معدنی آهن، فسفر و گوگرد همراه با مواد آلی ته‌نشین شده‌اند. اگر میکروب‌هایی هم در آن محیط حضور داشته‌اند، می‌توانسته‌اند از این ترکیبات برای سوخت‌وساز بهره بگیرند و محصول کارشان همین لکه‌های رنگی باشد. این تصویر شباهت زیادی به محیط‌های رودخانه‌ای زمین دارد، جایی که جریان‌های گل‌آلود مانند رود می‌سی‌سی‌پی هنگام سیلاب رسوبات ریز را ته‌نشین می‌کنند.
از وایکینگ تا پرسویرنس؛ نیم‌قرن جستجو برای زندگی
جستجوی حیات در مریخ داستانی طولانی دارد. در ۱۹۷۶، دو فضاپیمای وایکینگ نخستین آزمایش‌های زیستی مستقیم را انجام دادند. نتایج مبهم بودند: یک آزمایش نشانه‌هایی شبیه به فعالیت میکروبی یافت، اما دیگر آزمایش‌ها آن را رد کردند و از همان زمان جدل درباره زندگی در مریخ ادامه یافت. در دهه ۱۹۹۰ مریخ‌نورد کوچک پث‌فایندر سرنخ‌هایی از گذشته مرطوب مریخ نشان داد. سپس اسپیریت و آپورچونیتی در ۲۰۰۴ کانی‌های سولفات و هماتیت کشف کردند که حضور آب در گذشته را ثابت می‌کردند. کیوریاسیتی در ۲۰۱۲ ترکیبات آلی ساده یافت و نشان داد دهانه گیل در گذشته زیست‌پذیر بوده است. و سرانجام پرسویرنس در ۲۰۲۱ با هدف اصلی نمونه‌برداری و جستجوی مستقیم‌تر برای شواهد زندگی گذشته فرود آمد.
میراث دنباله دار فیروز نادری
در این مسیر طولانی یک نام ایرانی هم نقش مهمی داشته است. پس از شکست‌های پیاپی ناسا در مأموریت‌های مریخی دهه ۱۹۹۰، مدیریت برنامه مریخ به دکتر فیروز نادری سپرده شد. او با تدوین راهبرد «گام‌های کوچک اما پیوسته» توانست اعتماد ازدست‌رفته را بازگرداند. نتیجه این سیاست، موفقیت مأموریت‌های اسپیریت و آپورچونیتی بود که مسیر را برای کیوریاسیتی و پرسویرنس هموار کرد. بدون آن اصلاح ساختاری شاید امروز چنین کشفی هم در کار نبود.
چشم‌انداز آینده و بحران بودجه
پرسویرنس تاکنون بیش از ۲۰ نمونه سنگی را در لوله‌های مهروموم‌شده ذخیره کرده است. یکی از این نمونه‌ها، موسوم به Sapphire Canyon، دقیقاً حاوی همین ندول‌های فسفاتی و مواد آلی است. اگر این نمونه‌ها در آینده به زمین بازگردند، دانشمندان می‌توانند با پیشرفته‌ترین ابزارها منشأ ترکیبات آلی و کانی‌های همراه را مشخص کنند و پاسخ دهند که آیا واقعاً میکروب‌هایی در گذشته مریخ نقش داشته‌اند یا نه.
اما این امید با واقعیت سیاسی و مالی گره خورده است. مأموریت بازگشت نمونه‌ها یا Mars Sample Return اکنون با خطر توقف روبه‌رو است. در لایحه بودجه پیشنهادی رئیس‌جمهور ترامپ برای سال مالی ۲۰۲۶، این پروژه «غیرقابل تأمین» توصیف و بودجه‌اش حذف شده است. ناسا در حال بررسی گزینه‌هایی ارزان‌تر، از جمله تکرار فناوری جرثقیل آسمانی یا سپردن کار به بخش خصوصی است، اما هنوز سرنوشت پروژه روشن نیست. همان‌طور که یکی از دانشمندان دانشگاه شیکاگو گفت: «تنها بازگشت نمونه‌ها می‌تواند به پرسش میلیارد دلاری ما پاسخ دهد: آیا در مریخ زمانی زندگی وجود داشته است؟»
پیوند به سیارات دوردست
اهمیت کشف پرسویرنس فقط برای مریخ نیست. داده‌ها الگویی در اختیار اخترشناسان قرار می‌دهد که هنگام مطالعه سیارات فراخورشیدی و داده‌های تلسکوپ جیمز وب دنبال کنند. هرجا کانی‌هایی مانند ویویانیت و گریژیت همراه با مواد آلی دیده شوند، احتمال وجود محیط زیست‌پذیر باید جدی گرفته شود.
سنگ‌های خال‌خال دهانه جیزرو حالا به‌عنوان روشن‌ترین نشانه از وجود حیات در مریخ شناخته می‌شوند. لکه‌های رنگی آن‌ها که ترکیبی از کانی‌های خاص و مواد آلی‌اند، می‌توانند نتیجه واکنش‌های شیمیایی بی‌جان باشند، اما شواهد موجود بیشتر به سمت فعالیت میکروبی متمایل است. هنوز هیچ قطعیتی در کار نیست، اما پرسویرنس ما را یک گام دیگر به پاسخ پرسشی نزدیک کرده که قرن‌ها ذهن بشر را درگیر کرده است: آیا ما در جهان تنها هستیم؟
بسیار عالی 👏 یاد دکتر نادری عزیز تا همیشه سبز
خیلی هیجان انگیزه اگر بتوانیم وجود حیات را در جایی غیر از زمین ثابت کنیم ولی در کنار این تحقیقات باید به دنبال راهکارهایی باشیم که باعث نجات کره زمین از شر گرمایش جهانیُ نابودی زیستگاه ها و آلودگی های گسترده ناشی از اقدامات نسنجیده انسان شود. باتشکر