- در هفته‌های گذشته که حال و هوای عید و تعطیلات نوروزی شهر را در برگرفته بود، آزمایشگاه شتاب‌دهنده هادرونی بزرگ (LHC) در سرن، یکی از بزرگ‌ترین و گران‌ترین آزمایشگاه‌های علمی تاریخ معاصر بشر دوباره به کار افتاد. آزمایشی که در بامداد روز عید پاک در این آزمایشگاه انجام شد درواقع اولین گام از یک مجموعه آزمایش‌های مقدماتی است که درنهایت قرار است به آزمایش نهایی و یک برخورد میان دو جریان ذرات پرانرژی ختم شود. در این مرحله محققان توانستند در این شتاب‌دهنده جریان پرتویی را به انرژی فوق‌العاده بالای 6.5 ترا الکترون‌ولت برسانند. هدف نهایی برخورد دادن دو جریان پرانرژی ذرات با چنین انرژی با یکدیگر است. اتفاقی که می‌تواند درک ما را از بنیادی‌ترین ساختارهای عالم و در نخستین لحظات شکل‌گیری آن تغییر دهد. آزمایشی که می‌تواند پنجره‌ای نو به درک ما از عالم باز کند.
- اما شتاب‌دهنده سرن و آنچه در دنیای فیزیک ذرات اتفاق می‌افتد تنها حوزه‌ای نیست که بشر با سرعت تمام و تلاشی کم‌نظیر درحال‌توسعه مرزهای دانش و آگاهی خود در آن است. حوزه‌های تحقیقاتی مهمی وجود دارد که تحقیقات علمی و فناوری در آن ما را به آستانه جهش‌های غول‌آسای دیگری خواهد رساند.
آیا ما برای مواجهه با آثار چنین گام‌هایی آمادگی داریم؟ آیا برنامه‌ای برای مشارکت در برخی از آن‌ها و حداقل فکر کردن درباره آن‌ها داریم؟ اگر امروز به این مسائل فکر نکنیم فردا یا باید دست به انکار آن بزنیم و یا از مواجهه با آن هراسان شویم.
- مغز، این ساختار شگفت‌انگیز وجود آدمی که ماهیت ما و معنی انسان‌ها و تمام درک ما از عالم و جهان و خود را شکل می‌دهد، هنوز معمایی حل‌نشده است. تلاش‌ها برای نقشه‌برداری از مغز این روزها سرعت بالایی به خود گرفته است. در کنار پروژه‌های دولتی نظیر پروژه برین که دولت اوباما آن را معرفی کرده است دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های مختلف از زوایای مختلفی به مطالعه مغز و رفتارهای آن پرداخته‌اند. نحوه عملکرد مغز ما، ساختار تصمیم‌گیری، انباشت اطلاعات و واکنش آن به رویدادهای بیرونی و تفسیر و تأویل جهان معمایی است که اگر گشوده شود، نتایج آن می‌تواند تاریخ بشر را برای همیشه دگرگون کند. تأثیرات چنین درکی نه‌تنها در درمان بیماری‌ها، بهبود رفتارها و افزایش توانایی‌های انسان است که تأثیرات جدی در ساختار اجتماعی ما قرار خواهد داد، از تعامل انسان تا ماشین گرفته تا نحوه قضاوت در دادگاه‌های حقوقی تحت تأثیر چنین یافته‌ای قرار خواهد گرفت و البته که امکان سو استفاده‌های زیادی از آن وجود دارد. درک ما از مغز ما را به معنی واقعی کلمه در آستانه جاودانگی قرار می‌دهد و این مسیری است که از هم‌اکنون بشر در آن گام نهاده است.
- زمانی که پزشکان موفق شدند اندام‌های شخص دیگری را به بدن فردی بیمار پیوند بزنند، امیدهای زیادی برای درمان بیمارانی که تا پیش از آن چاره‌ای جز مواجهه با مرگ نداشتند ایجاد شد. از همان زمان ایده بانک‌های اعضا مطرح بود اما این ایده شاید تنها تا چند سال دیگر به واقعیتی تجاری بدل شد. پرینترهای سه‌بعدی که امروز وارد حوزه‌های مختلفی از کاربردهای فناوری شده‌اند، در حوزه پزشکی نیز به‌سرعت رشد می‌کنند. دانشمندان تاکنون موفق شده‌اند برخی از اندام‌های ساده بدن را با کمک این فناوری تولید کنند، اما آن‌ها امیدهای دیگری در سردارند. برخی از پیشتازان این رشته معتقدند تا 10 سال آینده می‌توانند قلب انسان را پرینت کنند. فرآیندی که تنها یک روزبه طول خواهد انجامید و شخص مبتلابه عارضه قلبی می‌تواند صاحب قلب جدیدی شود که متعلق به خود او است و بر اساس نیازهای او طراحی‌شده است. این گام نهایی نیست آن‌ها که توانایی پرینت قلب شما را دارند می‌توانند اندکی در ساختار آن دست‌کاری کنند و با اضافه کردن ساختار رگ‌های کمکی از گرفتگی آن در آینده جلوگیری کنند.
- انرژی همیشه برای ما مسئله‌ای حیاتی به شمار می‌رفته است. قرن‌ها است که ما انسان‌ها با سوزاندن سوخت‌های فسیلی به افزایش آلودگی زمین کمک می‌کنیم و مصداق آن بیت معروفیم که بر سرشاخ نشسته و بُن می‌بریم، اما چاره کجا است؟ در میان دو سر افراطی که از یک‌سو ما را به رها کردن همه پیشرفت‌ها فرامی‌خواند و دیگر که به انکار گرایی و جهالت متوسط شده و جز سود فوری خود نمی‌بیند، راه‌هایی برای کاهش خطر وجود دارد. یکی از مهم‌ترین روش‌ها انرژی‌های جایگزین است اگرچه تلاش‌ها در این زمینه‌ها هنوز نتوانسته است ازنظر اقتصادی و بهره‌وری رقیبی جدی برای سوخت‌های فسیلی بدل شود. راه‌حل شاید بازهم در دل اتم‌ها باشد اما نه آن روشی که روی زمین می‌شناسیم و این روزها به لطف خبرهای سیاسی بیشتر با آن آشناییم. نوع دیگری از انرژی اتمی که در دل خورشید رخ می‌دهد و خورشید ما را فروزان نگاه می‌دارد. انرژی همجوشی هسته‌ای. تلاش‌های بین‌المللی برای طراحی و ساخت راکتورهای همجوشی روی زمین سال‌ها است که شروع‌شده است. ایده جسورانه ساختن خورشیدی روی زمین. اگر این اتفاق بیفتد در آن صورت ما شاهد منبع انرژی پاک و مقرون‌به‌صرفه‌ای خواهیم بود که می‌تواند جایگزین منابع تولید انرژی شود شاید شما نتوانید یک راکتور هسته‌ای در خودروی خود قرار دهید اما اگر بتوانید با هزینه‌ای ارزان و ایمن راکتورهای همجوشی را در جهان توسعه دهید برق ارزان و پاک خواهید داشت و می‌توانید گام نهایی در تبدیل خودروهای فعلی به خودروهای برقی را تکمیل کنید.
- داستان ما داستانی نیست که امروز و دیروز آغاز شده باشد. داستان ما میلیون‌ها سال در حال ساخت و توسعه بوده است و امروز ما در ادامه آن مسیر ایستاده‌ایم. آنچه ما را در این مسیر به‌پیش آورده است کنجکاوی و میل به یافتن پاسخ برای پرسش‌های سخت بوده است. ما اگر گامی از غارها به بیرون گذاشته‌ایم، اگر به جستجوی سرزمین‌های تازه رفته‌ایم و اگر در اعماق دریاهای ژرف غوطه خورده‌ایم به دلیل این بوده است که ما ذاتاً کاوشگریم. اکنون فضا این آخرین قلمرو نامکشوف بشر پیش روی ما است و مریخ سرخ‌فام هدفی است که ما را به سفری چالش‌برانگیز به‌سوی خود می‌خواند. شاید مهم‌ترین گام بعدی انسان درراه توسعه سرحدات انسان در فضا بر روی خاک سیاره سرخ برداشته شود. اگرچه این راهی مستقیم نیست شاید تا پیش از آن به سراغ سیارک‌ها برویم و ملاقاتی دوباره با ماه فراموش‌شده خود داشته باشیم اما سفر به مریخ یکی از سنگ شاخص‌های مهم در آینده ما خواهد بود. گام بزرگی که آژانس‌های فضایی از امروز درراه آن در تلاش هستند. روزی که این مأموریت بخواهد از زمین برخیزد، قطعاً به شکل همکاری بین‌المللی خواهد بود و این حوزه‌ای مهم برای آینده است. مشارکت در این طرح مشارکت در تضمین بقای روح کاوشگر انسان‌ها خواهد بود.
- ما در ایران 1394 با واقعیت‌ها، محدودیت‌ها و دغدغه‌های ویژه خود مواجه هستیم؛ اما اگر از الآن نگاهی به آینده نداشته باشیم، زمانی که آینده فرابرسد، در برابر آن خلع سلاح خواهیم بود. خردمندی دانشمندان و مدیران علمی ایران در هنگام تکمیل پروژه سرن و شتاب‌دهنده بزرگ هادرونی باعث شد تا ایران مشارکتی هرچند کوچک در این فرآیند داشته باشد. حاصل آن مشارکت امکان حضور دانشمندانی از ایران در این طرح و مشارکت آن‌ها در کشفیات مهم و تاریخ‌ساز این مجموعه بود. به‌طوری‌که یکی از پیشگامان فیزیک کشور، روزی را که سرن شاهدی بر وجود بوزون هیگز را کشف کرد، مهم‌ترین روز در تاریخ معاصر علم ایران خواند. مشارکت ما در پروژه سرن که این روزها دوباره آماده می‌شود تا مرزهای فیزیک را مورد کاوش دقیق قرار دهد، اگرچه اندک بود اما برای ما دست آورده‌ای عظیمی به همراه داشت. سرمایه‌گذاری نه‌چندان زیاد آن روز نتایج فوق‌العاده بالایی برای ما فراهم آورد. مواردی که در بالا به آن‌ها اشاره کردم برخی از حوزه‌های مهم و چشم اندازه‌ای آینده علم و فناوری در دهه آینده است. شناخت مغز، پرینت سه‌بعدی در حوزه‌های مختلف و ازجمله کاربردهای پزشکی آن، تلاش برای مهار انرژی همجوشی هسته‌ای روی زمین و سامان دادن به سفر انسان به مریخ و ساخت نخستین کلونی‌ها در فراسوی زمین، ازجمله گام‌های تاریخی و مهم بعدی هستند که انسان بر خواهد داشت. آیا ما برای مواجهه با آثار چنین گام‌هایی آمادگی داریم؟ آیا برنامه‌ای برای مشارکت در برخی از آن‌ها و حداقل فکر کردن درباره آن‌ها داریم؟ اگر امروز به این مسائل فکر نکنیم فردا یا باید دست به انکار آن بزنیم و یا از مواجهه با آن هراسان شویم.
—* این یادداشت در ستون یادداشت های نخستین شماره سال جدید دانستنیها منتشر شده است.
عالی نوشتید