نگاهی به فهرست رویدادهای علمی سال گذشته که می‌اندازیم به وجد می‌آییم. این سال پر خبری بود. از سطح مریخ گرفته تا دنباله‌داری دوردست، از گذر از کنار پلوتو و رفتن به‌سوی اجرام کمربند کویی پر، از پیدا کردن انبوهی دنیاهای تازه در فراسوی خورشید تا کشف سیاره دهم منظومه شمسی، از یافته‌های جدید در سرن گرفته تا تفکیک امواج گرانشی در صدمین سالگرد انتشار نظریه نسبیت، از رشد سریع صنایع فضایی به‌خصوص در بخش خصوصی و پیشتازی ایلان ماسک و اسپیس ایکس تا آغاز دوباره ویرجین گالاکتیک، از مأموریت یک‌ساله دو فضانورد ایستگاه فضایی تا مطالعات جدی برای سفر به مریخ، از به بار نشستن اجلاس جهانی گرمایش زمین گرفته تا توسعه فناوری‌های چاپ سه‌بعدی و از هزاران یافته کوچک و بزرگی که در گوه و کنار زمین در مرزهای دانش اتفاق می‌افتد، همه و همه نشانه‌هایی است که در عصر مهیجی از پیشرفت‌های علمی به سر می‌بریم؛ اما آیا واقعاً به اوج رسیده‌ایم؟ و آیا سالی که گذشت علمی‌ترین سال تاریخ ما بوده است؟ و آیا این به معنی پیروزی راه و روش و تفکر علمی است؟
نه!
در دهه‌های اخیر به لطف ارتباطات جدید و فناوری‌های ارتباطی و همین‌طور امکان ارتباطات بیشتر و مشارکت‌های بیشتر، روند تولید علم افزایش‌یافته است در این موضوع شکی نیست گفته می‌شود ارزیابی‌ها نشان می‌دهد حدود 9 سال یک‌بار تعداد تولید مقاله‌های علمی دو برابر می‌شوند. البته انتظار می‌رود سقف مشخصی برای این رشد وجود داشته باشد. این مسئله نشان‌دهنده رشد تولید علمی و روند رو به افزایش آن‌ها است
از سوی دیگر برخی از سرمایه‌گذاری‌های قدیمی در حال جواب دادن است. برای تفکیک امواج گرانشی حدود 4 دهه کار و سرمایه‌گذاری پیوسته در حال انجام بوده است و تنها در صورتی می‌توان به ادامه این روند امیدوار بود که این سرمایه‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها ادامه داشته باشد.
در اینکه سال گذشته سال هیجان‌انگیزی برای علم بوده است شکی نیست اما ما با همان سرعتی که در حال نزدیک شدن به مرزهای دانش و تلاش برای توسعه آن هستیم با چالش‌های بیشتری مواجه می‌شویم که عبور از آن‌ها و رفتن درراه‌های تازه نیازمند اراده بیشتر و سرمایه‌گذاری‌های بیشتری است.
از طرفی برخی از چالش‌های دیگر درون دنیای علم وجود دارد که شاید رد نگاه اول کمی نگران‌کننده باشد. فرهنگ رایج در بخش پژوهشی آکادمیک برای بسیاری از کسانی که وارد این حوزه می‌شوند روزگار سختی را به همراه آورده است. دانشجویان دوره دکترای تخصصی و پژوهشگران پسادکتری گاهی باید به دنبال موقعیتی مناسب سال‌ها بی‌ثباتی را در زندگی شخصی خود تجربه کنند. از سوی دیگر وابسته شدن پژوهش‌های اخیر به داده‌ها و مدیریت داده‌ها بازار پرسودی را در بیرون دنیای تحقیقات آکادمیک و به‌خصوص در بازارهای مالی ایجاد کرده است که برخی از دانش‌آموختگان که سال‌ها تجربه و تحقیق و دانش تخصصی را آموخته‌اند تحت‌فشارهای اقتصادی در تنهایت ترجیح می‌دهند محیط آکادمیک را ترک کرده و وارد بازارهای غیر مرتبط شوند تا از توان و دانش داده‌پردازی خود در بخش‌های اقتصادی استفاده کنند.
این مسئله بزرگی نیست اما آنچه نگران‌کننده‌تر است آمارهایی که از دست‌کاری‌ها در تحقیقات منتشرشده در فضای آکادمیک به‌خصوص در رشته‌هایی منتشر می‌شود که دارای منافع اقتصادی در بازار هستند. بسیاری از تحقیقات از انتشار داده‌های خود خودداری کرده و به‌خصوص در حوزه سلامت و علوم پزشکی نتایج تحقیقات دستکاری‌شده و یا حداقل با تغییر اهداف تحقیق اولیه منتشر می‌شوند. آمار اخیری که گروهی از روزنامه‌نگاران تحقیقی به دست آورده بودند خبر از آن داشت که تحقیقات بالینی که با بودجه ه نهادهایی مانند آکادمی ملی سلامت آمریکا انجام می‌پذیرد و بنا بر قانون مجبور به انتشار جزییات داده‌ها و تحقیق خود برای عموم هستند، تنها کمتر از 10 درصد نتایج خود و تازه از بین آن‌هایی که نتیجه مثبت گرفته‌شده است را منتشر می‌کنند.
از سوی دیگر با رونق گرفتن بازی‌های مبتنی بر علم و فناوری و هیاهوی الگوهای تجاری که به الگوهای مشابه سیلیکون ولی معروف هستند، فضای بازاریابی در حوزه نوآوری‌های علمی به صدایی غیرقابل اطمینان بدل شده است. فضای چنین محیط‌هایی به‌گونه‌ای تحول پیداکرده است که بزرگنمایی‌ها و مطرح کردن پیش‌بینی‌های غیردقیق عملا شفافیت‌های موجود و تعیین ترند ها را دچار مشکل کرده است.
همین فضا به گونه دیگری در بخش آکادمیک دیده می‌شود. تنها باقی‌مانده‌ای از بخش علم و پژوهش که هنوز وفاداری‌اش به کشف ناشناخته‌ها و وفادار بودن به حقیقت است به دلیل وارد شدن در بازی سخت و حیاتی تهیه بودجه‌های پژوهشی عملاً روش‌های بازار تجارت را در پیش‌گرفته است و جالب اینکه گاهی حتی منجر به تغییرات ساختاری شده است. جامعه علمی که روزگاری چشم‌وچراغ و مشعل‌دار جامعه باز بود امروز میان خود با چالش فضای بسته و جهان باز رودر رو است.
و این تازه بخش خوب ماجرا است.
در بیرون از دنیای علم آن‌هایی که باید بودجه‌های تحقیقاتی را تصویب کنند، آن‌هایی که باید از طرح‌های طولانی حمایت کنند و بدنه مردم در پذیرش ضرورت‌ها و رفتارهای مبتنی بر تفکر علمی دستخوش مشکل جدی هستند.
امروز در کشوری مانند ایالات‌متحده که ازنظر تولید محتوای علمی کشوری پیشرفته به شمار می‌رود حداقل یکی از احزاب اصلی و که ممکن است سکان ریاست جمهوری را بر عهده بگیرد برخلاف همه توصیه‌های علمی در مقابل مردم می‌ایستد و می‌گوید گرمایش زمین و تغییرات اقلیم توطئه ضدآمریکایی است. بدین ترتیب ممکن است آینده پیمان ضعیف و سستی چون توافق پاریس که بسیاری از کارشناسان آن را ناکافی می‌دانند هم در چند ماه آینده با خطر روبرو شود و آنچه بر سر کیوتو رفت بر سر این پیما بیاید و با ترک کشورها از آن عملاً روی اجرایی شدن به خود نبیند.
عدم آگاهی علمی در میان مخاطبان و مردم عادی که درنهایت رأی آن‌ها باعث می‌شود تا این افراد قدرت را در دست بگیرند، کمک می‌کند تا آن‌ها بتوانند بدون ترس از عواقب چنین گفتار فریبنده‌ای بر این طبل بکوبند.
عدم آگاهی رأی‌دهنده‌ها و به‌طورکلی مردم عادی که از دل ترویج علم و توسعه رسانه‌های علمی به وجود می‌آید، برای کشوری مانند آمریکا که زیرساخت‌ها و نهادهای علمی و از همه مهم‌تر جامعه علمی تثبیت‌شده و از سوی دیگر سابقه‌ای طولانی در ترویج علم دارد، در کوتاه‌مدت مشکلی ایجاد نمی‌کند اما برای کشورهایی مانند ما می‌تواند آسیب‌های جدی به همراه داشته باشد. بخش توسعه عمومی علمی و ترویج علم هنوز در بسیاری از کشورها و به‌خصوص در کشورهای درحال‌توسعه حتی در میان جامعه علمی آن کشور شوخی به شمار می‌رود و حتی مطرح کردن این ایده که بحث علم و فناوری باید وارد مناظرات جدی سیاسی و اجتماعی شود با دشواری‌های زیادی مواجه است.
در سطح جهانی و در غیبت اراده‌های سیاسی و اعمال‌نفوذ لابی‌های مختلفی که علم و دست آوردهای آن را دگرگون می‌کنند و وارونه به مردم نشان می‌دهند، ثروتمندان احساس کرده‌اند باید این فضای خالی را پر کنند. این اتفاق مبارکی است اما ممکن است چندان نتایج مبارکی در پی نداشته باشد.
همین چند روز پیش بود که بیل گیست و برخی دیگر از ثروتمندان خب راز طرحی جدید برای مقابله با گرمایش زمین دادند. قبل‌تر فیس بوک و بانیان برخی از شرکت‌های سودآور فناوری مخابرات جایزه پیشرفت علمی را بنا نهادند تا به برگزیده‌های جهان گران‌ترین جایزه علمی را بدهند و همه این‌ها در حالی خوب به نظر می‌آید که با ادامه این روند این نگرانی درازمدت وجود دارد که به‌جای اینکه جامعه علمی دست آوردها و راه‌کارهای خود برای آینده به‌خصوص در ابَر پروژه‌هایی با تأثیرگذاری اجتماعی را به‌واسطه برگزیدگان مردم در نهاد دولت و بر مبنای ثروت ملی که حاصل منابع زیرزمینی یا مالیات‌های مردمی است و از دل مذاکرات و مناظرات جدی به اجرا بگذارند، گروهی از ثروتمندان بتوانند در فضایی فرای این روند آینده‌ای را بسازند که خود می‌خواهند. شاید فکر کنید که این اتفاقی مبارک است و چه‌بهتر که ثروتمندی مانند بیل گیست بنای آینده را بریزد اما فراموش نکنید در آن سبد ثروتمندان قادر به این کار تنها بیل گیتس و ریچارد برانسون و یا ایلان ماسک حضور ندارند، در آن بین می‌توانید برادران کوک را هم بیابید.
همه این‌ها به این معنی است که ما نباید نسبت به تعدد رویدادهای علمی که خبر کشف آن‌ها در یک سال منتشر می‌شود ذوق‌زده شویم اما آیا باید ناامید بود؟
دوباره جواب منفی است.
علم و تفکر علمی با همه مشکلاتش تنها ابزاری است که می‌شناسیم که می‌تواند ما را پیش ببرد. حتی منکران جدی راه و روش علمی وقتی به تنگنا می‌افتند به دامن آن پناه می‌برند. هنوز شعله کنجکاوی می‌تواند بر بسیاری از مرزها و حدها عبور کند و مسیر آینده را روشن کند. هر بار که یافته جدیدی از دنیای علم برای مردم توضیح داده می‌شود آن‌ها به هیجان می‌آیند. نسل تازه‌ای از مردم به‌واسطه فعالیت مروجان و رسانه‌های علمی وارد این بازی می‌شوند و اگرچه آرام و اندک اما کم‌کم فشار واقعیت‌ها سیاستمدار و سرمایه‌گذاران را وادار می‌کند تا دست از لجاجت‌های منفعت طلبانه خود بردارند. از آن مهم‌تر دست آوردهای تازه بازارهای تازه‌ای را در دنیای مبتنی بر علم می‌سازد که اگر به آن‌ها توجه شود می‌تواند به‌جای روش‌های قدیمی و سودهای سنتی سودهایی مبتنی بر دفاع از روش‌های علمی را به همراه آورد.
هر موفقیتی یک قطعه از دومینویی را به حرکت درمی‌آورد که برخوردش با دومینوی بعدی توسعه علمی شانس رشد آن را بیشتر می‌کند. موفقیت لایگو و تفکیک امواج گرانشی راه را برای ساخت ابزارهای گران بعدی باز می‌کند و کشف سیاره‌های دیگر در فراسوی زمین ما را به‌سوی گام‌های بزرگ‌تر در فضانوردی پیش می‌برد و یافتن شورآب های مریخی انگیزه بیشتری برای فرستادن انسان به سیاره سرخ را به همراه دارد
اگر از دیدن این دنیای شگفت‌انگیز و تعدد خبرهای علمی سال گذشته به وجود آمده‌اید آماده طلوع صبح باشید که:
«این هنوز از نتایج سحر است»
—
این یادداشت در شماره نوروزی دانستنیها منتشر شده است
با تشکر از متنهای همیشه مفید و متفاوتتون، همواره مطالبتون رو مطالعه میکنم.
پاینده باشید.
زانیار از کالیفرنیا، ایالات متحده