ایران یکی از نمونه های موفق کارزار ریشه کنی بیماری سرخک را در دهه 1380 اجرایی کرد. حالا اما بار دیگر سرخک به ایران برگشته و این داستان تنها مخصوص ایران نیست.

در حافظه تاریخی سلامت عمومی جهان، سرخک جایگاهی دوگانه دارد: از یک سو، نمادی از یک بیماری ویروسی بی‌رحم و مرگبار برای کودکان و از سوی دیگر، شاهدی بر پیروزی شگرف علم پزشکی در مهار بیماری‌ها از طریق واکسیناسیون. این بیماری که با تب بالا، زخم‌های پوستی فراگیر، التهاب چشم و سرفه‌های طاقت‌فرسا خود را می‌نمایاند، در دوران پیشاواکسن، عوارض ویرانگری چون ذات‌الریه، التهاب مغزی (آنسفالیت) و مرگ را در پی داشت. ایران نیز، همچون بسیاری از کشورهای جهان، دهه‌ها با این تهدید دست و پنجه نرم می‌کرد. با ظهور واکسن مؤثر سرخک در دهه ۱۹۶۰ میلادی و اجرای برنامه‌های واکسیناسیون گسترده، از جمله در ایران، امید به حذف این بیماری جان گرفت. اما تاریخ، به‌ویژه تاریخ بیماری‌های عفونی، همواره داستان پیروزی‌های بی‌بازگشت نیست.

خصوصیات دشمنی کهن – ویروس سرخک و مکانیسم بیماری‌زایی

ویروس سرخک، عضوی از خانواده پارامیکسوویریده و جنس موربیلی‌ویروس، یک ویروس RNAدار است که با میل ترکیبی بالا به سلول‌های سیستم ایمنی و سلول‌های اپیتلیال دستگاه تنفسی، چالش‌های جدی برای سلامت عمومی ایجاد می‌کند. نرخ پایه سرایت (R₀) این ویروس، که نمایانگر تعداد افرادی است که یک فرد مبتلا در جمعیتی فاقد ایمنی می‌تواند آلوده کند، بین ۱۲ تا ۱۸ (و در برخی منابع تا ۳۰) تخمین زده می‌شود، که آن را در زمره مسری‌ترین عوامل بیماری‌زای شناخته‌شده قرار می‌دهد. بدین ترتیب سرخک همچنان مسری‌ترین بیماری شناخته‌شده در میان ویروس‌های انسانی است. برای مقایسه، گونه‌های اولیه ویروس کرونا (SARS-CoV-2) در سال ۲۰۲۰ دارای R₀ حدود ۲ تا ۳ بودند، اما با ظهور گونه‌های جدید مانند اُمیکرون BA.5، این عدد به ۱۰ تا ۱۵ افزایش یافته است. با وجود این جهش، اُمیکرون هنوز به سطح سرایت سرخک نرسیده است. بیماری‌های دیگری مانند سیاه‌سرفه (با R₀ حدود ۱۲ تا ۱۷)، اوریون (۱۰ تا ۱۲) و آبله (۵ تا ۷) نیز از نظر قدرت سرایت بالا هستند، اما هیچ‌کدام از نظر سرعت و گستره انتقال با سرخک برابری نمی‌کنند. همین ویژگی است که سرخک را به یکی از خطرناک‌ترین بیماری‌ها در صورت کاهش پوشش واکسیناسیون تبدیل می‌کند.

دوره کمون یا پنهان بیماری حدود ۱۰ تا ۱۴ روز است و پس از آن علائم اولیه شامل تب، سرفه، آبریزش بینی و التهاب ملتحمه چشم بروز می‌کند. لکه‌های کوپلیک، ضایعات سفیدرنگ کوچکی بر مخاط داخلی دهان، نشانه تقریباً اختصاصی سرخک هستند که معمولاً یک تا دو روز پیش از ظهور بثورات پوستی ظاهر می‌شوند. بثورات ماکولوپاپولار مشخصه بیماری، از صورت آغاز شده و به تدریج تمام بدن را فرامی‌گیرد. عوارض سرخک، به‌ویژه در کودکان زیر پنج سال، افراد دچار سوءتغذیه و افراد با نقص سیستم ایمنی، می‌تواند شدید و مرگبار باشد و شامل ذات‌الریه، آنسفالیت، و یک عارضه نادر اما کشنده درازمدت به نام پان‌آنسفالیت اسکلروزان حاد (SSPE)

معجزه علمی واکسیناسیون و تلاش ایران برای حذف سرخک

توسعه واکسن زنده ضعیف‌شده سرخک در دهه ۱۹۶۰ میلادی، نقطه عطفی در مبارزه جهانی با این بیماری مرگبار بود. نخستین واکسن سرخک در سال ۱۹۶۳ توسط دکتر جان اِندرز (John Enders) و همکارانش معرفی شد؛ همان دانشمندی که پیش‌تر به‌دلیل تولید واکسن فلج اطفال نیز شهرت یافته بود. پیش از آن، سرخک سالانه حدود ۲.۶ میلیون مرگ در سراسر جهان بر جای می‌گذاشت، به‌ویژه در میان کودکان زیر پنج سال با ورود واکسن، روند مرگ‌ومیر به‌طور چشمگیری کاهش یافت.

واکسن سه‌گانه MMR (سرخک، اوریون، سرخجه) که معمولاً در دو نوبت — نخست در ۱۲ تا ۱۵ ماهگی و دوز دوم در ۴ تا ۶ سالگی — تزریق می‌شود، پس از دریافت هر دو نوبت، اثربخشی حدود ۹۷ درصدی در برابر سرخک دارد.

ایران با اجرای برنامه‌های ملی ایمن‌سازی از دهه ۱۳۴۰ خورشیدی (دهه ۱۹۶۰ میلادی) وارد مسیر کنترل این بیماری شد، اما یکی از مهم‌ترین دستاوردهای آن در این حوزه، کمپین سراسری واکسیناسیون سرخک و سرخجه در سال ۱۳۸۲ (۲۰۰۳ میلادی) بود. این کارزار، با همکاری وزارت بهداشت، سازمان جهانی بهداشت و یونیسف، در کمتر از یک ماه، بیش از ۳۳ میلیون نفر از افراد ۵ تا ۲۵ ساله را در سراسر کشور تحت پوشش قرار داد و از آن به‌عنوان یکی از موفق‌ترین مداخلات سلامت عمومی در منطقه یاد می‌شود.

نتیجه این تلاش‌ها، کاهش چشمگیر موارد بومی ابتلا و حرکت ایران به‌سوی حذف کامل سرخک بود — هدفی که تحقق آن مستلزم پوشش واکسیناسیون حداقل ۹۵ درصدی با دو دوز در کل جمعیت هدف برای ایجاد ایمنی گله‌ای است. اما اکنون، با افت پوشش واکسیناسیون در سال‌های اخیر، این دستاوردها با تهدید جدی مواجه شده‌اند.این تلاش‌ها منجر به کاهش چشمگیر موارد بومی و حرکت ایران به سمت حذف سرخک شد، هدفی که دستیابی به آن نیازمند پوشش واکسیناسیون حداقل ۹۵ درصدی با دو دوز واکسن برای ایجاد ایمنی گله‌ای است.

بازگشت نگران‌کننده – آمارهای هشداردهنده در ایران

با وجود موفقیت‌های اولیه و دورانی که به نظر می‌رسید سرخک در ایران به خاطره‌ها پیوسته است، از سال ۱۳۹۹ (۲۰۲۰ میلادی) زنگ‌های خطر دوباره به صدا درآمدند. آمارهای رسمی وزارت بهداشت ایران، روندی صعودی و نگران‌کننده را نشان می‌دهد: از تنها چهار مورد ابتلا در سال ۱۳۹۹، این رقم در سال ۱۴۰۰ به ۱۰۳ مورد، در سال ۱۴۰۱ به ۲۳۰ مورد، و در سال ۱۴۰۲ به بیش از ۶۰۰ مورد افزایش یافت. گزارش‌های اولیه از سال ۱۴۰۳ (اوایل ۲۰۲۴) نیز حاکی از ادامه این روند و شناسایی صدها مورد جدید بود و جدیدترین داده‌ها از اردیبهشت ۱۴۰۴ (مه ۲۰۲۵) از شناسایی بیش از هزار مورد سرخک تنها در یک ماه خبر می‌دهند که نشان از وخامت اوضاع و شکستن سدهای ایمنی پیشین دارد. این جهش در موارد ابتلا، چالشی جدی برای نظام سلامت کشور و یادآور هشدارهای مکرر سازمان جهانی بهداشت مبنی بر پیامدهای کاهش پوشش واکسیناسیون در دوران همه‌گیری کووید-۱۹ و پس از آن است.

ریشه‌های بحران – تحلیلی بر عوامل مؤثر در بازگشت سرخک به ایران

بازگشت سرخک به ایران، پدیده‌ای پیچیده و چندعاملی است که نمی‌توان آن را صرفاً به یک علت تقلیل داد. درک این عوامل برای تدوین راهکارهای مؤثر ضروری است.

یکی از عوامل مطرح، افت پوشش واکسیناسیون جهانی و داخلی است. همه‌گیری کووید-۱۹ تأثیرات گسترده‌ای بر نظام‌های سلامت در سراسر جهان، از جمله ایران، وارد کرد. تمرکز منابع و نیروی انسانی بر مدیریت بحران کرونا، قرنطینه‌ها، ترس مردم از مراجعه به مراکز بهداشتی و اختلال در زنجیره تأمین واکسن، منجر به وقفه در برنامه‌های واکسیناسیون جاری، از جمله تزریق واکسن MMR شد. این وقفه، شکاف‌های ایمنی در جمعیت ایجاد کرد و کودکان بسیاری از دریافت به‌موقع واکسن محروم ماندند.

عامل مهم دیگر، شیوع سرخک در کشورهای همسایه و تردد مرزی است. ایران با کشورهایی مانند افغانستان و پاکستان هم‌مرز است که با چالش‌های جدی در نظام سلامت خود مواجه بوده و در سال‌های اخیر شاهد طغیان‌های گسترده سرخک بوده‌اند. به عنوان نمونه، گزارش‌های یونیسف و سازمان جهانی بهداشت از ثبت ده‌ها هزار مورد سرخک در افغانستان در سال ۲۰۲۳ حکایت دارد. جابجایی جمعیت، از جمله ورود پناهجویان و اتباع خارجی از این کشورها، به‌ویژه در مناطق مرزی شرقی، می‌تواند به عنوان یکی از مبادی ورود ویروس به داخل کشور عمل کند. موارد قابل توجهی از بیماران شناسایی‌شده در ایران نیز مربوط به اتباع خارجی یا افرادی بوده‌اند که با این جمعیت‌ها در تماس بوده‌اند. با این حال، تمرکز صرف بر این عامل، ساده‌انگارانه و گمراه‌کننده خواهد بود.

نکته کلیدی و اغلب مغفول مانده در تحلیل‌های عمومی، نقش محوری کاهش پوشش واکسیناسیون در جمعیت میزبان، یعنی در داخل ایران، است. ورود ویروس از مرزها یک جرقه است، اما گسترش پایدار و ایجاد همه‌گیری نیازمند وجود “مواد قابل اشتعال” یعنی جمعیت حساس و واکسینه‌نشده در داخل کشور است. حتی با ورود موارد وارده، اگر پوشش واکسیناسیون داخلی در سطح مطلوب (۹۵٪ یا بالاتر با دو دوز) حفظ شده بود، ویروس شانس چندانی برای گردش گسترده و ایجاد طغیان‌های بزرگ پیدا نمی‌کرد. گزارش‌های رسمی وزارت بهداشت ایران در سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که در برخی استان‌ها، پوشش واکسیناسیون به زیر ۹۰٪ و حتی در مواردی به ارقام پایین‌تر رسیده است. این کاهش پوشش، سد ایمنی گله‌ای را تضعیف کرده و جامعه را در برابر سرخک آسیب‌پذیر ساخته است.

اما چرا پوشش واکسیناسیون در ایران دچار افت شد؟ علاوه بر تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم همه‌گیری کووید-۱۹ که پیشتر ذکر شد، عوامل دیگری نیز در این امر دخیل بوده‌اند. گسترش شایعات و اطلاعات نادرست در مورد واکسن‌ها، پدیده‌ای که به “تردید در مورد واکسن” (vaccine hesitancy) شهرت دارد، در سال‌های اخیر و با گسترش شبکه‌های اجتماعی، تشدید شده است. این اطلاعات غلط، که گاه از سوی افراد یا گروه‌های خاص با اهداف مشخص منتشر می‌شود، اعتماد بخشی از جامعه به ایمنی و کارایی واکسن‌ها را خدشه‌دار کرده و منجر به امتناع یا تأخیر در واکسیناسیون کودکان توسط برخی والدین شده است. همچنین، نابرابری در دسترسی به خدمات بهداشتی در برخی مناطق محروم و دورافتاده کشور، به‌ویژه در استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، هرمزگان و جنوب کرمان، می‌تواند به پوشش پایین‌تر واکسیناسیون در آن مناطق دامن بزند. عوامل فرهنگی، اقتصادی و لجستیکی نیز ممکن است در این نابرابری‌ها نقش داشته باشند. در برخی موارد نیز، ممکن است نوعی احساس رضایت کاذب و فراموشی خطر بیماری‌ها پس از دهه‌ها موفقیت در کنترل آنها، منجر به کاهش حساسیت عمومی و اولویت‌دهی به واکسیناسیون شده باشد.

بحران جهانی سرخک

وضعیت نگران‌کننده سرخک محدود به ایران نیست و بازتابی از یک روند جهانی است. گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت و مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌های ایالات متحده (CDC) از افزایش چشمگیر موارد سرخک در سراسر جهان در سال‌های اخیر خبر می‌دهند. در سال ۲۰۲۳، بیش از ۳۰۰ هزار مورد رسمی گزارش شد، در حالی که برآوردها تعداد واقعی مبتلایان را بسیار بیشتر می‌دانند. [۱۰] اروپا، آمریکا و حتی کشورهایی با نظام سلامت پیشرفته نیز شاهد طغیان‌های سرخک بوده‌اند. این امر نشان می‌دهد که ویروس سرخک مرز نمی‌شناسد و هیچ کشوری تا زمانی که پوشش ایمنی خود را در سطح بالا حفظ نکند، از خطر آن در امان نخواهد بود. عوامل این بحران جهانی نیز مشابه آن چیزی است که در ایران مشاهده می‌شود: کاهش پوشش واکسیناسیون پس از کووید-۱۹، گسترش اطلاعات نادرست و جابجایی‌های جمعیتی.

بازسازی سدهای دفاعی

مقابله با بحران کنونی سرخک نیازمند اقداماتی فوری، جامع و هماهنگ است. سازمان‌های جهانی و کارشناسان داخلی بهداشت بر مجموعه‌ای از راهبردها تاکید دارند که دیگر نمی‌توان آنها را در قالب فهرستی از توصیه‌ها خلاصه کرد، بلکه باید به عنوان اجزای یک برنامه اقدام ملی و فرابخشی در نظر گرفته شوند.

در خط مقدم این اقدامات، اجرای گسترده و هدفمند واکسیناسیون جبرانی برای تمامی کودکانی قرار دارد که از برنامه واکسیناسیون خود، به‌ویژه دوزهای واکسن MMR، جامانده‌اند. این شامل شناسایی فعال این کودکان و دسترسی به آنها، به‌ویژه در مناطق با پوشش پایین‌تر و در میان جمعیت‌های آسیب‌پذیر و سیار است. هدف‌گذاری برای دستیابی مجدد به پوشش حداقل ۹۵ درصدی با دو دوز واکسن در تمامی نقاط کشور یک ضرورت انکارناپذیر است.

به موازات آن، تقویت نظام مراقبت و پایش بیماری برای شناسایی سریع موارد مشکوک، انجام آزمایش‌های تشخیصی دقیق و به‌موقع، و گزارش‌دهی شفاف و سریع، حیاتی است. این نظام باید قادر به ردیابی تماس‌ها و مدیریت طغیان‌ها به شکل مؤثر باشد.

آموزش عمومی و مبارزه فعال با اطلاعات نادرست در مورد واکسن‌ها نیز باید در اولویت قرار گیرد. این امر نیازمند همکاری رسانه‌ها، نهادهای آموزشی، سازمان‌های مردم‌نهاد و رهبران فکری و اجتماعی برای ترویج اطلاعات صحیح و مبتنی بر شواهد علمی، و مقابله با جریان‌های واکسن‌هراسی است. بازسازی اعتماد عمومی به واکسیناسیون، یک سرمایه‌گذاری بلندمدت برای سلامت جامعه است.

همچنین، همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، به‌ویژه با کشورهای همسایه که با شیوع سرخک درگیر هستند، برای هماهنگ‌سازی برنامه‌های واکسیناسیون در مناطق مرزی و کنترل انتقال فرامرزی ویروس، اهمیت دارد.

درسی که نباید دوباره آموخت

بازگشت سرخک، بیش از آنکه یک بحران بهداشتی صرف باشد، نشانه‌ای از آسیب‌پذیری دستاوردهای علمی در برابر غفلت، اطلاعات نادرست و ضعف‌های ساختاری است. این بیماری به ما یادآوری می‌کند که پیروزی بر بیماری‌های عفونی، یک فرآیند مستمر و نیازمند هوشیاری دائمی است. در حالی که عوامل خارجی مانند ورود ویروس از مرزها می‌توانند در شعله‌ور شدن طغیان‌ها نقش داشته باشند، عامل تعیین‌کننده در گسترش پایدار بیماری، وضعیت ایمنی جمعیت میزبان است. کاهش پوشش واکسیناسیون در داخل کشور، هرچند تحت تأثیر عوامل مختلفی چون همه‌گیری گذشته و تردیدهای ناشی از اطلاعات نادرست، پاشنه آشیل نظام سلامت در برابر سرخک و سایر بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن است. راه برون‌رفت از این بحران، در بازگشت قاطع به اصول علمی، تقویت برنامه‌های واکسیناسیون، سرمایه‌گذاری در آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی، و مقابله جدی با جریان‌های ضدعلم نهفته است. سرخک به ما هشدار می‌دهد که اگر به سپر علم و پیشگیری پشت کنیم، حتی دشمنانی که گمان می‌کردیم شکست خورده‌اند، با قدرتی فزاینده بازخواهند گشت.

برخی از منابع مورد استفاده در این نوشته:

World Health Organization. “Measles.” Last modified March 21, 2023. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/measles.

Centers for Disease Control and Prevention. “Complications of Measles.” Last modified November 5, 2020. https://www.cdc.gov/measles/symptoms/complications.html

Centers for Disease Control and Prevention. “Measles, Mumps, and Rubella (MMR) Vaccination: What Everyone Should Know.” Last modified May 6, 2024. https://www.cdc.gov/vaccines/vpd/mmr/public/index.html.

Ghabaei, M., S.A. Ataei, and B. Ravanshad. “Measles Elimination in Iran: A Success Story.” Iranian Journal of Pediatrics 23, no. 5 (2013): 491-501

گزارش‌های رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران، سال‌های ۱۳۹۹-۱۴۰۲

اطلاعیه‌های وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران، اردیبهشت ۱۴۰۴

World Health Organization. “Global measles outbreaks: what you need to know.” Last modified January 12, 2024.

UNICEF & WHO. “Afghanistan measles crisis deepens.” Press release, March 8, 2023. (

گزارش رسمی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران، ۱۴۰۳.

World Health Organization Regional Office for Europe. “Measles cases continue to surge in the WHO European Region.” News, April 16, 2024.