بخش سوم: نبرد رود سیحون (۵۳۰ پیش از میلاد)
امپراتوری هخامنشی و چالش‌های مرزی
در قرن ششم پیش از میلاد، امپراتوری هخامنشی به رهبری کوروش دوم، ملقب به «بزرگ»، به قدرتی بی‌مانند در جهان باستان تبدیل شده بود. این امپراتوری، که از پارس برخاسته بود، با فتح ماد، لیدیه و بابل، از دریای اژه تا هندوکش گسترش یافت. کوروش به دلیل مدیریت خردمندانه و احترام به فرهنگ‌های گوناگون، شهرتی جهانی کسب کرده بود. اما مرزهای شمالی امپراتوری، به‌ویژه در منطقه‌ای که یونانیان آن را «ماوراء رود سیحون» (Jaxartes، امروز سیر دریا) و ایرانیان باستان «سغد» (Sogdiana) می‌نامیدند، همواره ناآرام بود. این سرزمین، زیستگاه اقوام کوچ‌نشین و جنگجویی چون ماساژت‌ها بود که با سوارکاری و تیراندازی مهارت داشتند و گاه به شهرها و کاروان‌های مرزی یورش می‌بردند.
کوروش، در اواخر عمر خود، تصمیم گرفت این تهدید را برطرف کند. هدف او نه تنها گسترش قلمرو، بلکه ایجاد مرزی امن برای حفاظت از شهرها و تجارت بود. او به سوی شمال شرق لشکر کشید تا با ماساژت‌ها، که به روایت هرودوت توسط ملکه‌ای به نام تُمیریس (Tomyris) رهبری می‌شدند، روبرو شود. این لشکرکشی، که در حدود ۵۳۰ پیش از میلاد رخ داد، به یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین رویدادهای زندگی کوروش تبدیل شد.
منابع تاریخی و محدودیت‌ها
اصلی‌ترین منبع ما درباره این رویداد، هرودوت، مورخ یونانی است که حدود نیم‌قرن پس از مرگ کوروش می‌نوشت. او داستان را با جزئیات دراماتیک روایت می‌کند، اما گزارشش ممکن است تحت تأثیر دیدگاه‌های یونانی درباره «بربرها» و علاقه به داستان‌پردازی قرار گرفته باشد. منابع دیگر، مانند کتزیاس، مرگ کوروش را در نبرد با قومی دیگر (دِربیک‌ها) و به شکلی متفاوت گزارش می‌کنند، و گزنفون ادعا می‌کند کوروش به مرگ طبیعی در پایتخت درگذشت. نبود منابع پارسی از این دوره، قضاوت درباره صحت این روایت‌ها را دشوار می‌کند. با این حال، روایت هرودوت به دلیل جزئیاتش مشهورترین نسخه است.
دیپلماسی و آغاز درگیری
به روایت هرودوت، کوروش پیش از جنگ کوشید از طریق دیپلماسی به هدفش برسد. او پیشنهادی برای ازدواج با تمیریس فرستاد، حرکتی که احتمالاً با هدف الحاق مسالمت‌آمیز سرزمین ماساژت‌ها بود. تمیریس این پیشنهاد را رد کرد و آن را تلاشی برای سلطه بر قومش دانست. او به کوروش پیام داد که هرکس بر قلمرو خود فرمانروایی کند. این پاسخ، مذاکرات را به بن‌بست کشاند.
کوروش، که تجربه‌ای طولانی در جنگ داشت، تصمیم گرفت از رود سیحون عبور کند و نبرد را به سرزمین ماساژت‌ها بکشاند. او پلی از قایق‌ها ساخت و ارتش خود را به آن سوی رود هدایت کرد. این تصمیم، برخلاف توصیه برخی مشاورانش، مانند کرزوس (پادشاه سابق لیدیه)، بود که پیشنهاد کرده بود در خاک ایران منتظر حمله دشمن بماند. انتخاب کوروش نشان‌دهنده اعتماد به نفس او پس از سال‌ها پیروزی بود، اما خطرات جنگ در سرزمینی ناآشنا را نادیده گرفت.
نبرد اولیه و ترفند کوروش
کوروش، آگاه از مهارت ماساژت‌ها در جنگ‌های نامنظم، به استراتژی فریب متوسل شد. او اردوگاهی پر از آذوقه و شراب برپا کرد و بخشی از سپاهش را در آن باقی گذاشت، سپس با نیروهای اصلی عقب‌نشینی کرد. ماساژت‌ها، به رهبری اسپارگاپیسس، پسر تمیریس، به اردوگاه حمله کردند. آن‌ها، که به روایت هرودوت با شراب غلیظ آشنا نبودند، پس از پیروزی اولیه، شراب نوشیدند و به خواب رفتند. کوروش در این لحظه حمله کرد، بسیاری از ماساژت‌ها را کشت و اسپارگاپیسس را اسیر کرد.
اسپارگاپیسس، پس از به هوش آمدن و درک اسارتش، از کوروش خواست دستانش را باز کنند و سپس خودکشی کرد. این رویداد، اگرچه دراماتیک، تنها در روایت هرودوت آمده و ممکن است برای تأکید بر عزت‌نفس ماساژت‌ها گنجانده شده باشد. مرگ پسر تمیریس، تنش را به اوج رساند و هرگونه امید به مصالحه را از بین برد.
نبرد نهایی و مرگ کوروش
تمیریس، با بسیج تمام نیروهایش، برای نبردی بزرگ آماده شد. دو ارتش در دشت‌های فراخ سیحون به مصاف هم رفتند. هرودوت این نبرد را بسیار خونین توصیف می‌کند، با تبادل تیرهای کمانداران و سپس جنگ تن‌به‌تن. ماساژت‌ها، که در سرزمین خود و با انگیزه دفاع از قومشان می‌جنگیدند، به‌تدریج برتری یافتند. سواران چابک آن‌ها خطوط منظم ارتش ایران را مختل کردند. در این نبرد، کوروش کشته شد و ارتش هخامنشی شکست خورد.
هرودوت ادعا می‌کند تمیریس پس از یافتن پیکر کوروش، سر او را در مشکی پر از خون قرار داد و گفت: «تو را از خون سیراب کردم.» این داستان، اگرچه تأثیرگذار، احتمالاً بازتاب دیدگاه یونانی درباره خشم زنان جنگجو است. منابع دیگر، مانند گزنفون، چنین رفتاری را گزارش نمی‌کنند، و آرامگاه کوروش در پاسارگاد نشان می‌دهد پیکر او احتمالاً به ایران بازگردانده شد. بدون شواهد بیشتر، این روایت باید با احتیاط نقل شود.
پیامدها و اهمیت تاریخی
مرگ کوروش شوکی به امپراتوری هخامنشی وارد کرد، اما ساختار قوی آن، تحت رهبری کمبوجیه دوم، از فروپاشی جلوگیری کرد. نبرد سیحون نشان داد که اقوام کوچ‌نشین در سرزمین خود، حتی برای ارتش‌های بزرگ، چالشی جدی هستند. این شکست، گسترش هخامنشیان به استپ‌های آسیای میانه را محدود کرد و سغد به مرزی طبیعی برای امپراتوری تبدیل شد.
از نظر فرهنگی، روایت هرودوت به داستانی ماندگار درباره قدرت، محدودیت‌های استراتژیک، و رویارویی تمدن و کوچ‌نشینی بدل شد. تمیریس به نمادی از مقاومت و کوروش به چهره‌ای تراژیک تبدیل شدند. با این حال، این نبرد، هرچند مهم، تنها بخشی از میراث کوروش است که به دلیل بنیان‌گذاری امپراتوری‌ای مبتنی بر عدالت و مدارا، همچنان در تاریخ جاودان است.
نبرد رود سیحون، نقطه پایانی بر زندگی کوروش بزرگ بود، اما میراث او فراتر از این شکست باقی ماند. این رویداد، که عمدتاً از دریچه هرودوت روایت شده، یادآور پیچیدگی‌های تاریخ‌نگاری باستان و نیاز به بررسی انتقادی منابع است. کوروش، که برای امنیت امپراتوری‌اش جنگید، در میدان نبرد جان باخت و به افسانه‌ای ابدی تبدیل شد. این داستان، نه تنها روایتی از جنگ، بلکه تأملی بر مرزهای قدرت و تعامل فرهنگ‌های گوناگون است.
