پژوهشی تازه نشان داده است که واکسن‌های پیام‌رسان RNA (mRNA) که در دوران همه‌گیری کرونا میلیون‌ها جان را نجات دادند، ممکن است به طور غیرمستقیم درمان سرطان را نیز تقویت کنند.
چه اتفاقی افتاده است؟
بر اساس تحلیلی از سوابق بیش از هزار بیمار مبتلا به سرطان‌های پیشرفتۀ پوست و ریه، آن‌هایی که پیش از آغاز درمان ایمنی‌درمانی (immunotherapy) واکسن mRNA کرونا دریافت کرده بودند، به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از دیگر بیماران زنده ماندند.
این نتایج نخست در «کنگرۀ جامعۀ اروپایی سرطان‌شناسی» در برلین اعلام و سپس در نشریۀ Nature منتشر شد. یافته‌ها نشان می‌دهد واکسن کرونا، علاوه بر ایمن‌سازی در برابر ویروس، ممکن است دستگاه ایمنی بدن را در برابر تومورها نیز فعال‌تر کند.
چرا این خبر مهم است؟
درمان‌های ایمنی‌درمانی یکی از نوآورانه‌ترین شیوه‌های مقابله با سرطان هستند. در این روش، به‌جای هدف گرفتن مستقیم تومور با دارو یا شیمی‌درمانی، سیستم ایمنی بدن تحریک می‌شود تا خود سلول‌های سرطانی را شناسایی و نابود کند. اما بسیاری از بیماران، به‌ویژه در مراحل پیشرفتۀ بیماری، به این درمان‌ها پاسخ ضعیفی می‌دهند.
اکنون به‌نظر می‌رسد تزریق واکسن mRNA پیش از شروع ایمنی‌درمانی، می‌تواند نوعی «افزایش‌دهندۀ ایمنی» طبیعی ایجاد کند — پاسخی که مدت‌ها دانشمندان به‌دنبال آن بودند.
دکتر رایان سالیوان، سرطان‌شناس بیمارستان عمومی ماساچوست که در این پژوهش نقشی نداشته، می‌گوید:
«این داده‌ها شگفت‌انگیزند. ارتباط بین دریافت واکسن و افزایش طول عمر بیماران بسیار قوی است، حتی اگر مطالعه به‌صورت گذشته‌نگر انجام شده باشد.»
پژوهش چگونه انجام شد؟
تیم تحقیقاتی دانشگاه تگزاس، مرکز سرطان MD Anderson، سوابق پزشکی بیش از ۱۰۰۰ بیمار را که بین سال‌های ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۳ تحت درمان با داروهای ایمنی‌درمانی موسوم به «مهارکننده‌های ایست بازرسی ایمنی» (Checkpoint inhibitors) قرار داشتند، بررسی کرد.
نتیجه روشن بود: بیمارانی که تا ۱۰۰ روز پیش از آغاز درمان، واکسن mRNA کرونا (فایزر یا مدرنا) تزریق کرده بودند، میانگین طول عمر بیشتری داشتند.
در بیماران مبتلا به سرطان ریۀ پیشرفته، میانگین بقا از حدود ۲۰ ماه به بیش از ۳۷ ماه افزایش یافت — تقریباً دو برابر.
در مقابل، بیمارانی که واکسن‌های غیـر mRNA مانند واکسن آنفلوانزا یا ذات‌الریه دریافت کرده بودند، چنین مزیتی را تجربه نکردند. پژوهشگران می‌گویند این نشان می‌دهد خودِ فناوری mRNA عامل کلیدی است، نه صرفاً تحریک عمومی سیستم ایمنی.
مکانیزم احتمالی
دانشمندان برای توضیح این اثر به سراغ آزمایش‌های حیوانی رفتند. در مدل‌های موش، تزریق یک واکسن mRNA عمومی باعث افزایش چشمگیر فعالیت سلول‌های ایمنی در اطراف تومور شد و اثربخشی داروهای ایمنی‌درمانی را بالا برد.
به گفتۀ آدام گریپین، پژوهشگر و ارائه‌دهندۀ نتایج در نشست برلین، mRNA در بدن مانند آژیر هشدار ایمنی عمل می‌کند:
با ورود به سلول‌ها، باعث ترشح مجموعه‌ای از پروتئین‌های پیام‌رسان ایمنی موسوم به سیتوکین‌ها می‌شود — از جمله «اینترفرون نوع یک» که مسئول بسیاری از عوارض پس از واکسن (مانند تب و درد بدن) است.
اینترفرون به نوبۀ خود سلول‌های ایمنی درون تومور را فعال می‌کند تا به غدد لنفاوی بروند و سلول‌های جدیدی را آموزش دهند که تومور را هدف قرار دهند.
تومورها معمولاً با تولید پروتئینی به نام PD-L1 سعی می‌کنند از این حمله فرار کنند، اما داروهای مهارکنندۀ ایست بازرسی (مانند نیولوماب و پمبرولیزوماب) جلوی این فرار را می‌گیرند — و در کنار اثر واکسن، نتیجه دوچندان می‌شود.
پژوهشگران چه می‌گویند؟
دکتر استیون لین، سرپرست تیم در MD Anderson، می‌گوید:
«به‌نظر می‌رسد mRNA نه به‌دلیل نوع پروتئینی که رمزگذاری می‌کند، بلکه به‌دلیل ماهیتش، سیستم ایمنی را بیدار می‌کند. مهم نیست چه چیزی درونش باشد — خود mRNA کلید است.»
او می‌افزاید که اکنون برنامه‌ریزی برای اجرای آزمایش بالینی تصادفی و آینده‌نگر آغاز شده است تا صحت این یافته‌ها در جمعیت بزرگ‌تری از بیماران تأیید شود.
دکتر مارک اسلیفکا، ایمنی‌شناس دانشگاه علوم پزشکی اورگن، نیز با وجود خوش‌بینی، هشدار می‌دهد:
«نتایج امیدبخش‌اند، اما هنوز باید با کارآزمایی‌های بالینی دقیق تأیید شوند. داده‌های فعلی فقط آغاز راه است.»
فراتر از کرونا؛ آیندۀ فناوری mRNA
یافتۀ جدید نشان می‌دهد که فناوری mRNA فراتر از نقش آن در واکسن کرونا، می‌تواند به درمان بیماری‌های سختی مانند سرطان کمک کند.
در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای ساخت واکسن‌های شخصی mRNA علیه تومورهای خاص آغاز شده است، اما ساخت و تأیید چنین واکسن‌هایی پرهزینه و زمان‌بر است. اگر واکسن‌های موجود کرونا بتوانند اثر مشابهی ایجاد کنند، راهی بسیار ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر برای تقویت ایمنی بیماران فراهم می‌شود.
جف کالر، زیست‌شناس مولکولی دانشگاه جانز هاپکینز، می‌گوید:
«این کشف فوق‌العاده هیجان‌انگیز است. اگر واکسن‌های موجود بتوانند پاسخ ایمنی را در بیماران سرطانی تقویت کنند، از نظر اقتصادی و درمانی یک نقطۀ عطف خواهد بود.»
چالش‌های سیاسی و مالی
در حالی‌که چشم‌انداز علمی mRNA روزبه‌روز روشن‌تر می‌شود، برخی دولت‌ها در آمریکا در حال کاهش بودجه‌های پژوهشی در این حوزه هستند. وزارت بهداشت ایالات متحده به ریاست رابرت اف. کندی جونیور در ماه اوت اعلام کرد که تقریباً ۵۰۰ میلیون دلار از بودجۀ تحقیقات mRNA را قطع کرده است — تصمیمی که بسیاری از دانشمندان آن را سیاسی و خطرناک دانسته‌اند.
به گفتۀ لین، این فضای منفی باعث شده گروه او برای اجرای کارآزمایی بالینی جدید از منابع غیردولتی کمک بگیرد:
«متأسفانه، فناوری mRNA به موضوعی حساس تبدیل شده است، اما علم باید از سیاست جدا بماند. هنوز چیزهای زیادی برای کشف وجود دارد، و این تازه آغاز کار است.»
جمع‌بندی
واکسن‌های mRNA که در دوران کرونا نماد امید و نجات شدند، اکنون در مسیری تازه ظاهر شده‌اند: کمک به بدن برای نبرد با سرطان.
اگر یافته‌های تازه در آزمایش‌های بالینی آینده تأیید شود، پزشکان ممکن است روزی از واکسن‌های عمومی mRNA نه‌فقط برای پیشگیری از بیماری‌های عفونی، بلکه برای تقویت سیستم ایمنی بیماران سرطانی بهره ببرند.
