پژوهش ژنتیکی تازه نشان می‌دهد بیماری‌های ناشناخته نیز در شکست تاریخی ۱۸۱۲ نقش داشتند

بیش از دو قرن پس از آن‌که ناپلئون بناپارت با ارتشی نیم‌میلیونی به روسیه یورش برد و با تلفات عظیم بازگشت، گروهی از دانشمندان فرانسوی توانسته‌اند بخشی از راز این فاجعه را بگشایند.

تحلیل DNA سربازانی که در بازگشت از روسیه جان باختند، نشان داده است آن‌ها نه‌تنها از سرما و گرسنگی، بلکه از دو بیماری باکتریایی ناشناخته نیز رنج می‌بردند — بیماری‌هایی که تا امروز در اسناد تاریخی از آن‌ها نامی نبود.

این پژوهش در مجله Current Biology منتشر شده و با بررسی ژنوم باقی‌مانده از بقایای ۱۳ سرباز در خاک لیتوانی انجام گرفته است.

زمستان مرگبار ۱۸۱۲

در تابستان ۱۸۱۲، ناپلئون با لشکری متشکل از بیش از ۵۰۰ هزار سرباز به روسیه حمله کرد. اما تنها چند ماه بعد، هنگام عقب‌نشینی از مسکو، ارتش او در سرمای کشنده، برف، و گرسنگی فروپاشید.

برآوردها نشان می‌دهد حدود ۶۰ درصد از ارتش ناپلئون در این بازگشت جان باختند و یکی از مرگبارترین شکست‌های نظامی تاریخ ر رقم زدند.

برای مدت‌های طولانی مورخان درباره علت این فاجعه اختلاف‌نظر داشتند: آیا سرما عامل اصلی بود؟ یا بیماری، گرسنگی و ضعف؟ یا شاید غرور بیش از اندازه ناپلئون و اشتباه راهبردی نظامی او.

در سال ۲۰۰۶، پژوهشی ژنتیکی وجود دو عامل بیماری‌زا را در بقایای سربازان تأیید کرد که بر پیچیدگی این داستان افزود:

• Rickettsia prowazekii (عامل بیماری تیفوس)

• Bartonella quintana (عامل تب سنگرها)

اما هنوز پرسش‌هایی باقی بود — آیا فقط همین دو بیماری عامل مرگ بودند؟ یا چیزهای دیگری هم در میان بود؟

بازگشت به میدان پس از دویست سال

نیکولاس راسکووان، پالئوژنومیست مؤسسه پاستور پاریس و نویسنده اصلی پژوهش جدید، می‌گوید:

«۲۰ سال پس از مطالعات اولیه، فناوری به ما اجازه داده دوباره به این راز بازگردیم، این‌بار با ابزاری که می‌تواند هر عامل بیماری‌زای شناخته‌شده را شناسایی کند.»

تیم او از دندان‌های ۱۳ سرباز که بقایای‌شان در سال ۲۰۰۲ در لیتوانی کشف شده بود، DNA استخراج کرد. سپس با استفاده از توالی‌یابی نسل جدید (Next-Generation Sequencing) میلیون‌ها قطعه ژنتیکی را بررسی کردند تا نشانه‌ای از هر میکروبی که ممکن است در بدن آن‌ها بوده، بیابند.

برخلاف روش‌های قدیمی‌تر مانند PCR که تنها می‌تواند به دنبال یک عامل مشخص بگردد، این روش تازه اجازه می‌دهد بدون پیش‌فرض، کل دنیای میکروب‌ها در نمونه‌ها جستجو شود.

یافته‌های غافلگیرکننده

نتایج این تحلیل، گذشته را پیچیده‌تر از تصور پیشین نشان داد.

دانشمندان، علاوه بر دو عامل شناخته‌شده تیفوس و تب سنگرها، دو باکتری دیگر نیز یافتند که پیش‌تر هیچ‌کس از حضورشان در ارتش ناپلئون خبر نداشت:

• Acinetobacter baumannii، یک باکتری مقاوم به دارو که امروز از عوامل اصلی عفونت‌های بیمارستانی است.

• Clostridium perfringens، عامل گانگرن گازی، که می‌تواند زخم‌های عفونی و مرگبار ایجاد کند.

به گفته پژوهشگران، وجود این باکتری‌ها نشان می‌دهد که زخم‌ها، آلودگی و ضعف تغذیه شرایطی فراهم کرده بود که هر بریدگی ساده می‌توانست به عفونتی کشنده تبدیل شود.

راسکووان توضیح می‌دهد:

«احتمالاً بسیاری از سربازان نه از تیفوس، بلکه از عفونت‌های ثانویه و زخم‌های عفونی جان باخته‌اند. وقتی دما زیر منفی ۳۰ درجه است و دارویی در کار نیست، همین کافی است تا لشکر از پا درآید.»

تصویر تازه از یک شکست

تحلیل جدید نشان می‌دهد که فروپاشی ارتش ناپلئون حاصل ترکیبی از عوامل محیطی و زیستی بود — نه فقط یک بیماری همه‌گیر.

سرما، گرسنگی، ضعف سیستم ایمنی، و تماس نزدیک هزاران سرباز خسته، زمینه‌ای ایده‌آل برای شیوع بیماری‌های مختلف فراهم کرده بود.

از سوی دیگر، بی‌نظمی و کمبود تدارکات باعث شد زخمی‌ها بدون مراقبت بمانند و بیماری‌های باکتریایی در سراسر اردو گسترش یابد.

آن استون، پژوهشگر ژنتیک انسان‌شناسی در دانشگاه ایالتی آریزونا، که در این تحقیق نقشی نداشت، در گفت‌وگو با Nature گفت:

«این مطالعه فوق‌العاده اجرا شده و تصویری چندبعدی از مرگ در میدان نبرد ارائه می‌دهد. نتیجه برای تاریخ‌دوستان بسیار جذاب است.»

از علم تا تاریخ

این پژوهش نشان می‌دهد فناوری ژنوم باستانی چطور می‌تواند به پرسش‌هایی پاسخ دهد که قرن‌ها بی‌پاسخ مانده بودند.

از طریق DNA باقی‌مانده در استخوان یا دندان، دانشمندان اکنون قادرند ردپای بیماری‌هایی را بازسازی کنند که حتی پزشکان زمانه از وجودشان خبر نداشتند.

پالئوژنومیکس در دهه اخیر با رمزگشایی ژنوم نئاندرتال‌ها، مومیایی‌های مصری و قربانیان طاعون سیاه، تاریخ پزشکی را دگرگون کرده است. و حالا نوبت یکی از معروف‌ترین لشکرکشی‌های تاریخ است.

در روایت کلاسیک، شکست ناپلئون در روسیه را نتیجه غرور، سرمای سیبری و اشتباهات لجستیکی می‌دانستند.

اما علم ژنوم امروز نشان می‌دهد دشمن پنهان دیگری نیز در کار بود — باکتری‌هایی که در سایه برف و گِل، بی‌صدا ارتشی را نابود کردند.
بدین ترتیب عوامل نامرئی و ناشناخته دیگری در آغاز روند سقوط ناپلئون نقش بازی کردند. شکستی که افسانه شکست ناپذیری نابغه نظامی فرانسه را در هم شکست، تاریخ اروپا را تغییر داد و در نهایت مسیر را به سوی شکست نهایی ناپلئون در واترلو آغاز کرد.