وقتی نمایندگان کشورها آبان‌ماه برای نشست «کوپ ۳۰» در شهر بلم در برزیل دور هم جمع می‌شوند تا درباره تعهدات تازه برای محدود کردن تغییرات خطرناک اقلیمی مذاکره کنند، یک جای خالی بزرگ سر میز خواهد بود: دولت فدرال ایالات متحده.

مجله نیچر در گزارش مفصلی چشم اندازی از مقابله با گرمایش زمین در غیابا ایالات متحده را بررسی کرده که در ادامه بازنویسی این گزارش را می توانید مطالعه کنید.

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، در ژانویه اعلام کرد که کشورش برای دومین بار از «توافق پاریس» خارج می‌شود؛ توافقی که ستون اصلی نظام جهانی مقابله با تغییرات آب‌وهوایی است. او سال‌هاست تغییرات اقلیمی را «بزرگ‌ترین حقه تاریخ» خوانده، سوخت‌های فسیلی را ترویج کرده و بخشی از حمایت‌ها و مشوق‌های دولت بایدن برای انرژی پاک را کنار گذاشته است.

ایالات متحده دومین منتشرکننده بزرگ گازهای گلخانه‌ای در جهان است و حدود ۱۱ درصد از انتشار جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. تحلیل مدلی که گروهی از پژوهشگران دانشگاه پرینستون انجام داده‌اند نشان می‌دهد که انتشار آمریکا احتمالاً تا حدی به کاهش خود ادامه می‌دهد، اما در مقایسه با سناریوی تداوم سیاست‌های بایدن، طی دهه آینده می‌تواند سالانه تا ۴۷۰ میلیون تُن بیشتر باشد؛ یعنی بیش از سه برابر کل انتشار سالانه کشوری مانند هلند.

خروج رسمی آمریکا از توافق پاریس تا ژانویه ۲۰۲۶ نهایی نمی‌شود، اما فضای سیاسی از همین حالا عوض شده است. لولا، رئیس‌جمهور برزیل، به‌طور نمادین از ترامپ برای حضور در کوپ ۳۰ دعوت کرده، اما انتظار نمی‌رود مقام ارشد آمریکایی به بلم سفر کند. به گفته کلودیو آنجلو، هماهنگ‌کننده سیاست بین‌الملل در ائتلاف «اوبزروراتوریو دو کلیما» در برازیلیا، این لزوماً خبر بدی نیست: «حتی بدون آمریکا هم هنوز شانس این وجود دارد که جهان در بلم کنار هم بایستد.»

اما اینکه این امید به واقعیت تبدیل شود ـ یعنی منحنی انتشار جهانی به‌اندازه‌ای شکسته شود که از بدترین سناریوهای اقلیمی دور شویم ـ به رفتار بازیگران بزرگ دیگر گره خورده است.

تصویر بزرگ: چه کسی جای خالی آمریکا را پر می‌کند؟

چین امروز بزرگ‌ترین منتشرکننده گازهای گلخانه‌ای است و نزدیک به یک‌سوم انتشار جهانی را به خود اختصاص می‌دهد. در بازه‌ای که از پذیرش توافق پاریس در سال ۲۰۱۵ تا امروز سپری شده، ۹۰ درصد رشد انتشار دی‌اکسیدکربن جهان به چین مربوط بوده است. در کنار آن، چین بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده بسیاری از فناوری‌های انرژی پاک است؛ از پنل خورشیدی تا توربین بادی و خودروهای برقی.

بعد از چین و آمریکا، هند با حدود ۸ درصد و اتحادیه اروپا با حدود ۶ درصد در رتبه‌های بعدی انتشار قرار می‌گیرند. برزیل، میزبان کوپ ۳۰ و خانه‌ی بخش عمده‌ی جنگل آمازون، به‌دلیل نقش بی‌بدیل این جنگل در ذخیره کربن، بالقوه یکی از بازیگران کلیدی است. در عین حال، ایالت‌ها و شهرهای آمریکایی هم مستقل از دولت فدرال، برنامه‌های اقلیمی خود را پیش می‌برند.

کوپ ۳۰ جایی است که کشورها باید اهداف تازه و بلندپروازانه‌تری برای کاهش انتشار تا میانه قرن ارائه کنند. نگاه‌ها حالا به این مجموعه‌ی چندقطبی دوخته شده است: چین، برزیل، هند، اتحادیه اروپا و شبکه‌ی زیرملی در خود آمریکا.

چین: بین زغال‌سنگ و انرژی پاک

چین از یک سو موتور اصلی انتشار جهانی است و از سوی دیگر موتور اصلی گذار به انرژی پاک. ظرفیت نصب‌شده برق در این کشور طی دو دهه گذشته در همه بخش‌ها ـ‌ از سوخت‌های فسیلی تا نیروگاه‌های آبی، هسته‌ای، بادی و خورشیدی ـ‌ رشد انفجاری داشته است. اگر به نمودار ترکیب ظرفیت برق چین نگاه کنیم، هنوز سهم سوخت‌های فسیلی بیشترین است، اما رنگ‌های نارنجی و زردِ انرژی بادی و خورشیدی با شیبی تند در حال بالا رفتن‌اند.

در سپتامبر، شی جین‌پینگ اعلام کرد که چین قصد دارد تا سال ۲۰۳۵ انتشار گازهای گلخانه‌ای خود را نسبت به سطح اوج، بین ۷ تا ۱۰ درصد کاهش دهد. برخی این هدف را عقب‌تر از چیزی می‌دانند که برای محدود کردن گرمایش جهانی به زیر ۱.۵ درجه لازم است، اما گروهی دیگر می‌گویند این هدف هنوز با روح توافق پاریس سازگار است.

یائو ژه، پژوهشگر گرین‌پیس شرق آسیا که در پکن مستقر است، معتقد است چرخش آمریکا می‌تواند «انگیزه چین برای اعلام هدف‌های جاه‌طلبانه‌تر را کم کرده باشد»؛ چون سطح توقع‌ها را پایین می‌آورد. اما در عین حال یادآوری می‌کند که عامل فوری‌تر، کندی رشد اقتصادی چین پس از همه‌گیری کووید–۱۹ است؛ وضعیتی که تصمیم‌گیران را به سمت اولویت دادن به رونق اقتصادی و اشتغال، حتی با هزینه اهداف زیست‌محیطی، سوق می‌دهد. اگر اقتصاد دوباره شتاب بگیرد، انتشار هم ممکن است دوباره بالا برود.

هم‌زمان، نشانه‌هایی از عزم سیاسی جدی نیز وجود دارد. به گفته بلیندا شاپه، تحلیل‌گر چین در «مرکز پژوهش انرژی و هوای پاک» در هلسینکی، همین که شخص رئیس‌جمهور مستقیماً اهداف جدید را اعلام کرده، نشان دهنده «تعهد در سطح بسیار بالا» است. هو مین، هم‌بنیان‌گذار «مؤسسه پیشرفت جهانیِ بدون کربن» در پکن یادآوری می‌کند که چین تا امروز در بسیاری از تعهدات اقلیمی‌اش «بیش از وعده» عمل کرده و تأکید می‌کند: «آنچه مهم است عمل است، نه پیش‌بینی.»

با این حال، چینی که هم‌زمان بزرگ‌ترین سازنده و مصرف‌کننده انرژی خورشیدی است، هنوز در حال ساختن نیروگاه‌های زغال‌سنگ هم هست. در سال ۲۰۲۴، بیش از ۹۰ درصد ظرفیت جدید نیروگاه‌های زغال‌سنگی که در جهان کلنگ خورد، در خاک چین قرار داشت. دولت می‌گوید این واحدها قرار است به‌عنوان پشتوانه‌ای برای پوشش نوسانات تولید تجدیدپذیر عمل کنند، اما بسیاری از تحلیل‌گران هشدار می‌دهند که پذیرش چنین «رهبر اقلیمی» برای جهان سخت خواهد بود اگر این توسعه زغال‌سنگ ادامه پیدا کند.

از منظر دیپلماتیک، چین نمی‌تواند دقیقاً جای آمریکا را پر کند؛ چون تحت توافق پاریس هنوز به‌عنوان «کشور در حال توسعه» طبقه‌بندی می‌شود و انتظارات حقوقی از آن با کشورهای توسعه‌یافته متفاوت است. اما نفوذ چین در میان کشورهای جنوب جهانی می‌تواند در کوپ ۳۰ به برگ برنده تبدیل شود. کیم وندر، پژوهشگر حکمرانی محیط‌زیست چین در «مرکز اتصال اتحادیه اروپا–آسیا» در آلمان، می‌گوید چین می‌تواند در نقش واسطه‌ای میان کشورهای ثروتمند و درحال‌توسعه وارد عمل شود و به‌ویژه در کنار برزیل برای تأمین مالی اقدامات سازگاری و کاهش اثرات، از جمله حفاظت از جنگل‌های گرمسیری، فشار بیاورد. پکن از یک طرح مالی به رهبری برزیل برای حفاظت از جنگل‌های استوایی که قرار است در بلم رونمایی شود حمایت کرده است.

جهان، در غیاب آمریکا، احتمالاً با نوعی «رهبری متفاوت» از سوی چین روبه‌رو خواهد شد: نه رهبری مبتنی بر سخنرانی‌های پرحرارت، بلکه رهبری مبتنی بر فناوری، سرمایه‌گذاری و شبکه‌های نفوذ در جنوب جهانی.

برزیل: آمازون، سیلاب‌ها و فرصت صفرخالص

برزیل، میزبان کوپ ۳۰ و خانه‌ی حدود ۶۰ درصد جنگل آمازون، در خط مقدم بحران اقلیمی قرار دارد. سیلاب‌های ویرانگر سال ۲۰۲۴ که حدود ۵۰۰ هزار نفر را آواره و دست‌کم ۱۸۵ نفر را قربانی کرد، نمونه‌ای از شکنندگی این کشور در برابر افراط‌های آب‌وهوایی بود.

دولت لولا می‌گوید می‌خواهد «با الگو بودن» رهبری کند. یکی از مهم‌ترین حوزه‌هایی که برزیل می‌تواند در آن کاهش انتشار را پیش ببرد، جنگل‌زدایی است. جنگل‌ها مخزن‌های عظیم کربن هستند و نابودی‌شان هم ذخیره را از بین می‌برد و هم با آزاد کردن کربن ذخیره‌شده، انتشار را بالا می‌برد. در برزیل، جنگل‌زدایی و کشاورزی در خط مقدم منابع انتشار قرار دارند.

آمار نشان می‌دهد جنگل‌زدایی در آمازون در دوره ریاست‌جمهوری ژایر بولسونارو جهش یافت و معکوس کردن این منحنی آسان نیست. تلما کروگ، هماهنگ‌کننده شورای علمی کوپ ۳۰، می‌گوید: «برگرداندن این روند اصلاً ساده نیست.»

با وجود این، نشانه‌هایی از جهت‌گیری جدید دیده می‌شود. در سپتامبر، لولا یک میلیارد دلار به «تسهیلات جنگل‌های گرمسیری برای همیشه» اختصاص داد؛ صندوقی که قرار است به کشورهایی که جنگل‌های در معرض خطر خود را حفظ می‌کنند، پول بپردازد. کروگ می‌گوید این سازوکار تلاشی را که کشورهای در حال توسعه برای دست‌نخورده نگه داشتن بخش‌هایی از قلمرو خود انجام می‌دهند، رسماً به رسمیت می‌شناسد. لولا امیدوار است در بلم تعهدات بیشتری از دیگر دولت‌ها برای تغذیه این صندوق بگیرد.

با این حال، تصویر داخلی برزیل بدون تناقض نیست. اهداف جدید انتشار این کشور که نوامبر ۲۰۲۴ اعلام شد، از سوی بسیاری از کارشناسان «نه‌چندان بلندپروازانه» توصیف شده است. در دل دولت، هنوز گروه‌هایی هستند که از پروژه‌هایی مانند ساخت بزرگراهی که آمازون را می‌شکافد یا حفاری نفت در دهانه رودخانه آمازون حمایت می‌کنند؛ پروژه‌هایی که با اهداف اقلیمی هم‌خوانی ندارند.

با این حال، فیلیپ فرنساید، بوم‌شناس «مؤسسه ملی تحقیقات آمازون» در مانائوس، معتقد است برزیل از نظر فنی در موقعیتی استثنایی قرار دارد. به‌گفته او، جنگل‌زدایی در مجموع سهم کوچکی در اقتصاد ملی دارد و تحلیلی که سال ۲۰۱۷ به‌سرپرستی اندیشکده «اسکولیاش» در سائوپائولو انجام شد نشان می‌دهد توقف کامل جنگل‌زدایی تنها کاهش کوچکی در تولید ناخالص داخلی ایجاد می‌کند. برزیل در عوض هزاران کیلومتر خط ساحلی برای توسعه انرژی بادی دریایی و شرایط ایده‌آل برای نیروگاه‌های خورشیدی دارد. فرنساید می‌گوید این کشور «یکی از آسان‌ترین گزینه‌ها برای رسیدن واقعی به صفر انتشار» را پیش رو دارد؛ اگر اراده سیاسی همراهی کند.

هند: پیشروی برای امنیت انرژی خود

هند هم‌زمان کشوری است که هنوز برای توسعه اقتصادی به انرژی بیشتر نیاز دارد و کشوری است که دارد زودتر از موعد، تعهدات اقلیمی‌اش را عملی می‌کند. در ژوئن، دولت اعلام کرد که ۵۰ درصد ظرفیت نصب‌شده تولید برق این کشور اکنون از منابع غیرفسیلی تأمین می‌شود؛ هدفی که پنج سال زودتر از موعد سال ۲۰۳۰ محقق شده است.

راجانی رانجان راشمی، پژوهشگر سیاست اقلیمی در «مؤسسه انرژی و منابع» در دهلی نو، می‌گوید خروج آمریکا از توافق پاریس بعید است مسیر هند را منحرف کند، چون این کشور «برای امنیت انرژی خودش» به گذار به انرژی پاک نیاز دارد. رهگیری رشد اقتصادی خوداتکا یکی از محورهای حکمرانی نارندرا مودی بوده و این رشد بدون گسترش انرژی بادی و خورشیدی پایدار نیست.

هند البته هنوز به زغال‌سنگ متکی است و ظرفیت جدیدی از نیروگاه‌های زغال‌سنگی در دست احداث دارد. استدلال دولت این است که، به‌عنوان کشوری در حال توسعه با انتشار سرانه و تاریخی بسیار کمتر از کشورهای ثروتمند، حق دارد در کوتاه‌مدت از این سوخت برای رشد اقتصادی و کاهش فقر استفاده کند. با این حال، در سال ۲۰۲۵ جهشی در تولید برق تجدیدپذیر آغاز شد که عملاً بخشی از برق زغال‌سنگی را جایگزین کرد و نشانه‌ای از رسیدن تدریجی به نقطه عطف است.

به‌گفته راشمی، هند قرار است در کوپ ۳۰ اهداف بازنگری‌شده‌ای ارائه کند، اما اینکه این اهداف چقدر فراتر از تعهدات فعلی بروند به «سیگنال‌های جهانی» بستگی دارد. در این میان، سیاست خارجی دولت ترامپ هم متغیر دیگری است. آوانتیکا گوسوامی، پژوهشگر سیاست اقلیمی در «مرکز علم و محیط» در دهلی، می‌گوید: «ترامپ ۲.۰ دارد با سلاح‌های اقتصادی زیادی شرکای تجاری و کشورهای دیگر را تحت فشار می‌گذارد.» چنین فشاری می‌تواند اولویت کشورهای در حال توسعه را از تمرکز روی کربن‌زدایی به سمت تاب‌آوری اقتصادی یا تنوع‌بخشی شرکای تجاری منحرف کند.

اروپا: قرار سبز زیر فشار پوپولیسم

در سال‌های اخیر، خیلی‌ها امیدوار بودند اتحادیه اروپا در غیاب آمریکا نقش «رهبر اقلیمی» را بر عهده بگیرد. این بلوک ۲۷ عضوی تا امروز نسبت به اکثر اقتصادهای بزرگ عملکرد بهتری داشته است: انتشار آن از سال ۱۹۹۰ حدود ۳۷ درصد کاهش یافته و «معامله سبز اروپا» که در ۲۰۲۰ تصویب شد، یکی از جامع‌ترین بسته‌های قانون‌گذاری اقلیمی در جهان است. بعد از حمله روسیه به اوکراین، بسته‌ای به نام «ری‌پاور ای‌یو» برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی وارداتی به این مجموعه اضافه شد.

با این حال، سیاست داخلی اروپا هم بدون تنش نیست. قرار بود اتحادیه در نشست عمومی سازمان ملل در نیویورک، هدف جمعی خود برای کاهش انتشار تا ۲۰۳۵ را اعلام کند، اما اختلافات دقیقه نودی میان دولت‌های عضو، نتیجه را به یک «بیانیه نیت» کم‌رمق تقلیل داد؛ اتفاقی که به گفته میا مویسیو، تحلیل‌گر سیاست در «مؤسسه اقلیم جدید» در برلین، «ناامیدکننده» بود. پیشنهادی که کمیسیون اروپا برای کاهش انتشار تا زیر ۹۰ درصد سطح ۱۹۹۰ تا سال ۲۰۴۰ ارائه کرده نیز زیر سایه همین اختلافات قرار گرفته است.

در بسیاری از کشورهای عضو، احزاب پوپولیست تلاش می‌کنند قوانین اقلیمی را به‌عنوان بخشی از «دستور کار نخبگان» و عامل قیمت‌های بالای انرژی معرفی کنند. پژوهشی در سال ۲۰۲۴ نشان داده است که مخالفان سیاست‌های اقلیمی اغلب در اردوگاه پوپولیست‌ها قرار می‌گیرند و این امر، ائتلاف‌های اقلیمی را شکننده می‌کند. در عین حال، وقایعی مانند سیلاب‌های ۲۰۲۴ در والنسیا در اسپانیا یادآوری می‌کند که اروپا هم نسبت به افراط‌های آب‌وهوایی آسیب‌پذیر است.

سِوِن هارملینگ، مسئول سیاست اقلیمی در «شبکه اقدام اقلیم اروپا» در بن، می‌گوید: «نشانه‌ای وجود ندارد که اتحادیه اروپا راه آمریکا را در پیش بگیرد، اما روندهایی می‌بینیم که نگران‌کننده‌اند.»

ایالات و شهرهای آمریکا: وقتی راننده عوض می‌شود

تحلیل دانشگاه پرینستون نشان می‌دهد که سیاست‌های دولت ترامپ و جمهوری‌خواهان در کنگره به این معناست که در پنج سال آینده حدود ۷۲ گیگاوات ظرفیت باد و خورشیدی ـ معادل حدود ۱۹۰ نیروگاه زغال‌سنگی متوسط ـ در آمریکا ساخته نخواهد شد. این شکاف، سرعت گذار انرژی را کم می‌کند، اما آن را متوقف نمی‌سازد.

رینا کوی، پژوهشگر پایداری در دانشگاه مریلند، می‌گوید: «ایالت‌ها، شهرها و بخش خصوصی جلو آمده‌اند تا بخشی از این خلأ را پر کنند و شتاب را حفظ کنند.» به گفته لوری برد از «مؤسسه منابع جهانی»، بیش از ۲۰۰ شهر و حدود دو دوجین ایالت در آمریکا امروز اهداف انرژی پاک خود را دارند.

برخی از این ایالت‌ها بسیار بلندپروازانه‌اند. کالیفرنیا، که جمعیتی نزدیک ۴۰ میلیون نفر و سطح انتشار معادل کشوری مثل ایتالیا دارد، از ۲۰۰۴ تا امروز انتشار خود را حدود ۲۳ درصد پایین آورده و هدف دارد تا ۲۰۴۵ به بی‌طرفی کربنی برسد. گاوین نیوسام، فرماندار دموکرات این ایالت، یکی از صریح‌ترین مخالفان ترامپ در حوزه اقلیم است و توافق‌های دوجانبه‌ای با کشورهایی چون برزیل، کنیا و دانمارک برای تقویت همکاری اقلیمی امضا کرده است. در آن سوی قاره، کتی هاچول، فرماندار نیویورک، برنامه‌ای یک میلیارد دلاری به نام «آینده پایدار» را برای تحریک سرمایه‌گذاری در پروژه‌های اقلیمی راه انداخته است.

«ائتلاف اقلیم آمریکا» که ۲۴ ایالت با دربرگرفتن ۵۴ درصد جمعیت آمریکا را نمایندگی می‌کند، در کوپ ۳۰ حضور خواهد داشت؛ همان‌طور که ائتلاف گسترده‌تر «America Is All In» شامل دولت‌های محلی، شرکت‌ها و دانشگاه‌ها. وندر، همان پژوهشگر اروپایی، به کشورهای دیگر توصیه می‌کند فعالانه با این بازیگران زیرملی آمریکایی وارد تعامل شوند و آنها را به مسیر فعلی‌شان تشویق کنند.

از طرف دیگر، منطق اقتصادی هم به نفع انرژی پاک کار می‌کند. حتی با کاهش مشوق‌های فدرال، نیروگاه‌های بادی و خورشیدی در بسیاری از نقاط آمریکا ارزان‌تر و سریع‌تر از نیروگاه‌های فسیلی جدید ساخته می‌شوند. یکی از پیشتازان توسعه انرژی پاک در آمریکا ایالتی است که شاید کمتر انتظارش را داشته باشیم: تگزاس جمهوری‌خواه.

واقعیت این است که آمریکا تقریباً با قطعیت به هدف دوره بایدن ـ کاهش ۵۰ درصدی انتشار نسبت به سطح ۲۰۰۵ تا سال ۲۰۳۰ ـ نخواهد رسید. و همان‌طور که لیا استوکس، دانشمند سیاست در دانشگاه کالیفرنیا در سانتا باربارا، می‌گوید، برای دولت‌های بعدی هم «برگرداندن» خسارت‌های این دوره کار ساده‌ای نخواهد بود. اما او تأکید می‌کند که جهت کلی حرکت تغییر نکرده است: «این وضعیت چیزها را به‌هم می‌ریزد؛ نه لزوماً با دور کردن ما از کربن‌زدایی، بلکه با عوض کردن کسی که پشت فرمان نشسته است.»

مدیریت بحران: خودرویی با چند راننده

خروج آمریکا از توافق پاریس بدون شک ضربه‌ای به نظام اقلیمی جهانی است، اما معنایش پایان کار نیست. چین با ترکیبی پیچیده از زغال‌سنگ و انرژی پاک؛ برزیل با آمازون و ظرفیت باد و خورشیدی؛ هند با گذار شتابان برای امنیت انرژی خود؛ و اتحادیه اروپا با شبکه‌ای از قوانین و چالش‌های سیاسی داخلی، هرکدام بخشی از این پازل‌اند. در خود آمریکا هم، شبکه‌ای از ایالت‌ها، شهرها و شرکت‌ها تلاش می‌کنند مسیر کربن‌زدایی را حفظ کنند.

کوپ ۳۰ در بلم آزمونی است برای این‌که ببینیم جهانِ بدون رهبری فدرال آمریکا تا چه حد می‌تواند در قالبی چندقطبی، تعهدات جدی و قابل‌سنجش برای کاهش انتشار بر عهده بگیرد. اگر در این آزمون موفق شود، شاید تصویری تازه از «رهبری اقلیمی» برای قرن بیست‌ویکم ترسیم شود: رهبری‌ای پراکنده‌تر، متکی بر چند مرکز قدرت و کمتر وابسته به یک بازیگر واحد. در نهایت، آنچه سرنوشت اقلیم را رقم می‌زند نه شعارها، که میزان کربنی است که واقعاً در آسمان آزاد می‌شود ـ یا نمی‌شود.