راهنمای جامع برای تماشای «ماه سرخ فام» شهریور ۱۴۰۴

ماه همیشه همراه شب‌های ما بوده است؛ چراغی آسمانی که از گذشته‌های دور الهام‌بخش شاعران، راهنمای دریانوردان و کشاورزان، و موضوع اصلی اخترشناسان بوده است. اما گاهی این همسفر آشنا در دل شب چهره‌ای دیگرگون می‌شود؛ رنگش به سرخی می‌گراید، و در سکوتی کیهانی، به رنگ اخرایی در می‌آید و به قولی به  «ماه خونین» بدل می‌شود. چنین شبی در راه است: شب‌های ۱۶ و ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ برابر با ۷ و ۸ سپتامبر ۲۰۲۵، آسمان ایران میزبان یکی از دیدنی‌ترین نمایش‌های طبیعی خواهد بود؛ خسوف کلی ماه.

این گزارش راهنمایی است برای شما تا بدانید چرا خسوف رخ می‌دهد، چه زمانی باید چشم به آسمان بدوزید، چه چیزهایی خواهید دید، و چطور می‌توانید این پدیده را حتی از خانه یا در فضای آنلاین دنبال کنید. و فراموش نکنید: برای دیدن این شگفتی نیازی به ابزارهای گران‌قیمت یا مهارت‌های تخصصی ندارید؛ تنها کافی است چشم‌هایتان را به آسمان بسپارید.

چرا ماه سرخ فام می‌شود؟

برای آنکه ماه دچار خسوف شود، زمین باید درست میان خورشید و ماه قرار بگیرد. در این حالت، سایه‌ی عظیم زمین بر سطح ماه می‌افتد. این پدیده تنها در زمان بدر، یعنی زمانی که ماه به‌طور کامل روشن است، رخ می‌دهد. اما همه‌ی ماه‌های بدر خسوف ندارند؛ چرا که مدار ماه کمی نسبت به مدار زمین کج است. تنها وقتی که ماه بدر نزدیک به یکی از دو گره مداری خود—گره صعودی یا نزولی—باشد، امکان دارد سایه زمین بر آن بیفتد.

سایه زمین از دو بخش تشکیل شده است:

نیم‌سایه (Penumbra): ناحیه‌ای که بخشی از نور خورشید مسدود می‌شود و ماه کمی تیره‌تر به نظر می‌رسد.

سایه کامل (Umbra): منطقه‌ای تاریک که نور خورشید کاملاً مسدود می‌شود.

در خسوف کلی، ماه به‌طور کامل وارد سایه کامل زمین می‌شود. اما چرا سرخ؟ دلیل آن در جو زمین نهفته است. هنگامی که پرتوهای خورشید از جو زمین عبور می‌کنند، طول‌موج‌های کوتاه‌تر (آبی و سبز) پراکنده می‌شوند و طول‌موج‌های بلندتر (قرمز و نارنجی) مسیر خود را ادامه داده و به سمت ماه هدایت می‌شوند. همین نور پراکنده‌شده است که چهره ماه را به سرخی درمی‌آورد؛ همان پدیده‌ای که باعث می‌شود آسمان هنگام غروب سرخ شود.

زمان‌بندی دقیق خسوف در ایران

یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها همیشه این است: «چه زمانی باید نگاه کنیم؟» خوشبختانه این خسوف در ایران به‌طور کامل قابل مشاهده است و در ساعات مناسب شب رخ می‌دهد. شما می‌توانید زمان های دقیق را برای شهر خود از وبگاه   Timeanddate.com مشاهده کنید:

 و محاسبات ناسا، زمان‌بندی آن در ساعت رسمی ایران (IRST، برابر با UTC+3:30) برای تهران چنین است:

یک نکته مهم: آغاز خسوف در مرحله نیم‌سایه برای چشم غیرمسلح تغییر چندانی ایجاد نمی‌کند. شاید ماه کمی کدر شود، اما این تغییر بسیار ظریف است. زیبایی اصلی زمانی آغاز می‌شود که ماه وارد سایه کامل زمین شود.

به بیان ساده: از ساعت حدود ۹ شب تا کمی بعد از ۱۰ و نیم شب، ماه کاملاً سرخ خواهد شد. این بازه‌ی نزدیک به ۸۲ دقیقه فرصت طلایی شماست برای تماشای «ماه خونین». برای درک بهتر، بدانید که بسیاری از خسوف‌های کلی کوتاه‌ترند؛ اما این یکی با بیش از یک ساعت و بیست دقیقه، از طولانی‌ترین خسوف‌های یک دهه اخیر به شمار می‌رود.

کجا و چطور ببینیم؟

خوبی خسوف در این است که بر خلاف خورشیدگرفتگی نیازی به هیچ وسیله محافظتی ندارد. چشم غیرمسلح برای دیدن آن کافی است. حتی اگر هیچ وسیله نوری نداشته باشید، باز هم می‌توانید این نمایش کیهانی را در تمام شکوهش تماشا کنید.

با این حال، اگر دوربین دوچشمی یا تلسکوپ کوچکی دارید، می‌توانید جزئیات بیشتری را ببینید؛ دهانه‌های ماه که در دل نور سرخ پدیدار می‌شوند و تغییر تدریجی رنگ‌ها تجربه‌ای بی‌نظیر خواهد بود. برای علاقه‌مندان عکاسی، استفاده از سه‌پایه و دوربین دیجیتال یا حتی تلفن همراه با تنظیمات مناسب می‌تواند تصاویر فراموش‌نشدنی خلق کند.

بهترین مکان‌ها برای تماشا، نقاطی با افق باز و دور از آلودگی نوری شهرهاست. کوه‌ها، دشت‌ها و حتی روستاها انتخاب‌های عالی هستند. البته اگر قصد دارید به دل طبیعت بروید، حتماً شرایط امنیتی و قانونی را در نظر بگیرید؛ مطمئن شوید حضور شما در آن مکان مشکلی از نظر مقامات محلی ایجاد نمی‌کند.

اگر نتوانید بیرون بروید: تماشای آنلاین

شاید به هر دلیل نتوانید آسمان را زیر نظر بگیرید؛ هوای ابری باشد، در شهر با آلودگی نوری شدید باشید یا شرایط امنیتی اجازه ندهد. خبر خوب این است که امروزه بسیاری از خسوف‌ها به‌طور زنده در اینترنت پخش می‌شوند. سایت‌هایی مانند NASA TV، کانال‌های یوتیوب اخترشناسی و حتی برخی انجمن‌های نجومی ایرانی این خسوف را به‌صورت آنلاین پخش خواهند کرد. این فرصت خوبی است برای آنکه بدون خروج از خانه، تجربه‌ای جهانی از این رویداد داشته باشید.

فعالیت‌هایی برای خانواده‌ها و کودکان

تماشای خسوف تنها یک تجربه بصری نیست؛ می‌تواند فرصتی آموزشی و سرگرم‌کننده برای خانواده‌ها باشد. چند پیشنهاد:

مدل‌سازی ساده: با یک چراغ‌قوه (خورشید)، توپ فوتبال (زمین) و توپ تنیس (ماه)، مراحل خسوف را برای کودکان بازسازی کنید.

نقاشی ماه خونین: بگذارید بچه‌ها ماه سرخ را با رنگ‌ها و تخیل خودشان به تصویر بکشند.

داستان‌سرایی: یک قصه کوتاه بسازید؛ مثلاً زمینی که سایه‌اش را روی ماه می‌اندازد و ماهی که برای مدتی در پرده سرخ پنهان می‌شود.

یادداشت‌های علمی: کودکان را تشویق کنید تغییرات رنگ و روشنایی ماه را در دفترچه‌ای بنویسند.

این کارها نه‌تنها جذابیت رویداد را بیشتر می‌کند، بلکه پیوندی میان علم و تخیل ایجاد خواهد کرد.

حقایق علمی و نکات فرهنگی

شدت رنگ خسوف: هرچه جو زمین تمیزتر باشد، رنگ ماه روشن‌تر و است. در سال‌هایی که فوران‌های آتشفشانی بزرگ رخ داده، ماه در خسوف‌ها تیره‌تر دیده شده است. همچنین آلودگی هوا میتواند در تیره تر شدن خسوف موثر باشد.

بی‌خطر بودن کامل: برخلاف کسوف که تماشای مستقیم خورشید خطرناک است، خسوف هیچ آسیبی به چشم نمی‌زند.

در فرهنگ‌ها: در ایران باستان و بسیاری از تمدن‌ها، خسوف نشانه‌ای از تغییرات بزرگ یا پیام خدایان پنداشته می‌شد. امروزه می‌دانیم که تنها بازی سایه‌هاست، اما همچنان می‌تواند لحظه‌ای معنوی و شاعرانه برای ما باشد. در برخی از اساطیر باستانی ایران، خسوف زمانی اتفاق می افتد که همتا و زوج اهریمنی ماه که ماه تاریک نام دارد برای دقایقی می تواند بر ماه روشن فائق آید. اما این چیرگی تاریکی بر نور دائمی نیست

اثر بر طبیعت: برخی پرندگان و جانوران شب‌زی ممکن است در زمان خسوف رفتار متفاوتی نشان دهند، چرا که نور ماه برای مدتی کاهش می‌یابد.

جزر و مد و خرافه‌ها: گاهی این پرسش پیش می‌آید که آیا خسوف بر جزر و مد یا زندگی روزمره اثر دارد؟ پاسخ روشن است: خیر. جزر و مدها تنها به کشش گرانشی ماه و خورشید بستگی دارند و ربطی به نور یا سایه ندارند. با این حال، در سال‌های اخیر دوباره خرافه‌هایی در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی رواج یافته که خسوف را نشانه‌ی پایان زمان، پیروزی یا شکست گروهی خاص، یا تحقق پیشگویی‌های اسطوره‌ای می‌دانند. حتی برخی صاحبان بلندگو و رسانه این ادعاها را تقویت می‌کنند. اما همان‌طور که در پاسخ به یکی از همین برداشت‌ها در توییتر هم نوشتم، این تفسیرها هیچ نسبتی با علم ندارند. خسوف نه فال است و نه نشانه‌ای رازآلود؛ تنها یک بازی هندسی و باشکوه میان زمین، ماه و خورشید است.

جایگاه این خسوف در چرخه ساروس

چرخه ساروس؛ تقویم پنهان گرفتگی‌ها

وقتی صحبت از پیش‌بینی گرفتگی‌های ماه و خورشید می‌شود، یکی از دست آوردهای بزرگ علم کهن و به خصوصو نجوم بابلی «چرخه ساروس» است. واژه‌ی «ساروس» از ریشه‌ی یونانی گرفته شده و در منابع باستانی بابلی و یونانی نیز نشانه‌هایی از شناخت آن دیده می‌شود. در واقع، منجمان بابلی بیش از ۲۵۰۰ سال پیش متوجه شدند که گرفتگی‌ها در بازه‌های تقریباً ۱۸ ساله تکرار می‌شوند و این دانایی را برای پیش‌بینی پدیده‌هایی که مردم آن زمان آن‌ها را نشانه‌ای کیهانی می‌پنداشتند، به‌کار می‌بردند.

ماه‌گرفتگی یا خورشیدگرفتگی فقط وقتی رخ می‌دهد که ماه در نزدیکی یکی از گره‌های مداری‌اش قرار گیرد؛ همان نقاطی که مدار ماه صفحه مدار زمین (دایرةالبروج) را قطع می‌کند. اما اینکه چرا این گرفتگی‌ها تکرار می‌شوند، به هماهنگی سه چرخه‌ی نجومی مربوط است:

• ماه قمری یا هلالی (Synodic Month): فاصله‌ی زمانی بین دو ماه کامل پیاپی، حدود ۲۹٫۵ روز.
• ماه گره‌ای (Draconic Month): فاصله زمانی بین عبورهای متوالی ماه از یک گره مداری، حدود ۲۷٫۲ روز.
• ماه حضیضی (Anomalistic Month): فاصله زمانی بین دو بار رسیدن ماه به نزدیک‌ترین فاصله‌اش از زمین، حدود ۲۷٫۵۵ روز.

برای آنکه گرفتگی‌ای مشابه تکرار شود، باید این سه چرخه تقریباً همزمان شوند. اگر تنها چرخه‌ی هلالی را در نظر بگیریم، ماه هر ۲۹٫۵ روز کامل می‌شود؛ اما این کافی نیست، چون ماه باید دقیقاً در نزدیکی یکی از گره‌ها باشد و فاصله‌اش از زمین نیز مشابه باشد تا شرایط گرفتگی شبیه‌سازی شود. راز ساروس همین‌جاست: پس از ۲۲۳ ماه قمری (حدود ۱۸ سال و ۱۱ روز و ۸ ساعت)، این سه چرخه دوباره به هم می‌رسند.

به زبان ساده‌تر: بعد از این بازه، ماه دوباره در همان وضعیت هندسی نسبت به خورشید و زمین قرار می‌گیرد و بنابراین گرفتگی‌ای تقریباً مشابه رخ می‌دهد. تنها تفاوت این است که آن ۸ ساعت اضافه باعث می‌شود زمین در این مدت یک‌سوم چرخش کامل کرده باشد، و همین موجب می‌شود گرفتگی بعدی در مکان‌های دیگری از زمین دیده شود.

به همین دلیل، هر سری ساروس زنجیره‌ای از گرفتگی‌هاست که در طول چند قرن ادامه دارد و به اخترشناسان ابزاری داده تا حتی در دوران باستان هم گرفتگی‌ها را پیش‌بینی کنند.

چرا ۸ ساعت اضافه مهم است؟

این ۸ ساعت اضافی باعث می‌شود گرفتگی بعدی در مکان دیگری از زمین دیده شود، چون زمین در این مدت یک‌سوم شبانه‌روز به دور خودش چرخیده است. به همین دلیل، هر گرفتگی در یک سری ساروس، در نقاط متفاوتی از کره زمین دیده می‌شود و پس از چندین چرخه، دوباره به همان مناطق برمی‌گردد.

طول و عمر یک چرخه

یک چرخه ساروس معمولاً شامل ۷۰ تا ۸۰ گرفتگی می‌شود و می‌تواند بین ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ سال ادامه پیدا کند. هر چرخه از یک گرفتگی جزئی آغاز می‌شود، به خسوف‌ها یا کسوف‌های کلی و کامل می‌رسد و سپس دوباره با گرفتگی‌های جزئی پایان می‌یابد.

ساروس ۱۲۸؛ چرخه‌ی خسوف امسال

خسوف کلی ۷ و ۸ سپتامبر ۲۰۲۵ بخشی از چرخه ساروس شماره ۱۲۸ است. این چرخه در سال ۱۸۴۵ میلادی آغاز شده و تا سال ۲۱۶۹ ادامه خواهد داشت. در طول این مدت در مجموع ۷۱ گرفتگی رخ می‌دهد. خسوف امسال چهل و یکمین رویداد این چرخه است.

ویژگی ساروس ۱۲۸ این است که گرفتگی‌های آن بیشتر در نیم‌کره‌ی شرقی زمین قابل مشاهده‌اند، و ایران در بسیاری از آن‌ها موقعیتی عالی برای رصد داشته و خواهد داشت.

چرا ساروس مهم است؟

در دوران باستان، پیش‌بینی گرفتگی‌ها یکی از مهم‌ترین شاخص‌های قدرت علمی و حتی سیاسی بود. بابلی‌ها از طریق محاسبات دقیق تقویمی و مشاهده‌های پیوسته، چرخه ساروس را شناختند و توانستند گرفتگی‌های آینده را پیش‌بینی کنند؛ چیزی که برای مردم آن روزگار نشانه‌ی آگاهی جادویی یا الهی بود.

امروزه هم چرخه ساروس برای اخترشناسان اهمیت دارد، نه برای پیش‌بینی (چون ابزارهای مدرن این کار را با دقت ثانیه انجام می‌دهند)، بلکه برای درک تاریخچه‌ی گرفتگی‌ها و بررسی الگوهای تکراری آن‌ها در گذر سده‌ها.

خسوف‌های گذشته و آینده

آخرین ماه گرفتگی کامل در ایران در سال 2018 رخ داد و پس از هفته آینده، ، ناظران ایرانی باید تا بهمن ۱۴۰۶ (ژانویه ۲۰۲۸) صبر کنند تا دوباره ماه را در حالتی مشابه ببینند.

شب‌های ۱۶ و ۱۷ شهریور ۱۴۰۴ فرصتی استثنایی برای آسمان‌دوستان ایرانی خواهد بود. ماه بیش از یک ساعت در پرده‌ای سرخ فرو می‌رود و یکی از زیباترین نمایش‌های طبیعت را پیش چشم شما می‌گذارد. برای تماشای این شگفتی نیازی به هیچ ابزار ویژه‌ای نیست؛ تنها کافی است چشم‌هایتان را به آسمان بدوزید. اگر شرایط بیرون رفتن فراهم نبود، همیشه می‌توانید این پدیده را به‌صورت زنده در اینترنت ببینید.

این خسوف تنها یک پدیده نجومی نیست؛ فرصتی است برای پیوند دوباره با آسمان، برای تجربه لحظه‌ای شاعرانه در دل تاریکی، و برای یادآوری اینکه زمین و ماه و خورشید در بازی همیشگی خود، چه نمایش‌های دیدنی‌ای برای ما رقم می‌زنند.

با اینکه بسیاری از گروه‌های نجومی و تورهای گردشگری در شب خسوف برنامه‌هایی برای رصد دسته‌جمعی برگزار می‌کنند—که تجربه‌ای سرگرم‌کننده و مفرح است—اما برای لذت بردن از این نمایش آسمانی هیچ نیازی به چنین مجموعه‌هایی ندارید. کافی است در هر جایی که هستید، افق نسبتاً باز و آسمانی صاف پیدا کنید، و چشم به ماه بدوزید. زیبایی خسوف در این است که همگان می‌توانند بدون ابزار و بدون هزینه‌ای ویژه، شریک یک رویداد کیهانی شوند؛ همان‌گونه که در طول تاریخ، انسان‌ها از هر فرهنگ و تمدنی زیر یک آسمان مشترک شاهد آن بوده‌اند.

و یک نکته‌ی پایانی: از همین امروز تا شب خسوف، من در بخش دیدگاه‌ها و کامنت‌های این گزارش همراه شما هستم. هر پرسشی درباره‌ی زمان، مکان یا چگونگی مشاهده‌ی این پدیده داشته باشید، تلاش می‌کنم به آن پاسخ بدهم تا بتوانید در آن شب بزرگ، تجربه‌ای کامل‌تر و خاطره‌انگیزتر داشته باشید. من سعی می‌کنم هم به پرسش‌های علمی دقیق پاسخ بدهم و هم به پرسش‌های ساده‌تر. فرقی نمی‌کند تازه‌کار باشید یا رصدگر قدیمی؛ گفت‌وگو درباره این پدیده برایم لذت‌بخش است.