در شب یلدایی که گذشت جایزه «چراغ» برای دومین سال متوالی برگزیدگان خویش را معرفی کرد. سه‌نفر از چهره‌های شناخته‌شده در حوزه علم و ترویج علم، به خانواده برگزیدگان چراغ پیوستند. به جایزه چراغ می‌توان از زوایای گوناگونی نگریست. این جایزه که با هدف قدردانی از مروجان علم در ایران تأسیس شده است، جایزه‌ای مخصوص، غیرانتفاعی و شخصی است. به این معنی که برگزارکنندگان و بانیان آن نه وابستگی سازمانی دارند، نه از حمایت‌های دولتی یا نهادهای دارای ردیف بودجه بهره‌مندند و نه این جایزه را در قالب بخشی جنبی از فعالیت اقتصادی دیگری تعریف کرده‌اند؛ به عبارت ساده‌تر، دو علاقه‌مند به دنیای علم و ترویج آن، بر اساس سال‌ها تجربه و اندوخته خود سرمایه و اعتبارات خویش (چه مادی و چه معنوی) را روی هم گذاشته‌اند تا روندی تازه در معرفی و قدردانی از مروجان علم ایجاد کنند؛ البته این به معنی استفاده‌نکردن از حمایت‌های مادی (در صورت یافت‌شدن) نیست. اما نکته مهم این است که درنهایت این برنامه و رویداد شخصی و غیرانتفاعی آن هم در حوزه‌ای است که با کم‌مهری‌های فراوان روبه‌روست. چنین اتفاقی را باید به فال نیک گرفت، به‌‌ویژه اینکه رسیدن آن به دومین سالش خبر خوشحال‌کننده‌ای است. در شرایطی که هزاران مسئله ریز و درشت اولویت‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی جامعه را به خود اختصاص داده است، ایجادکردن و از آن مهم‌تر باقی‌ماندن چنین جایزه‌ای به خودی‌خود امری مبارک است، اما فراتر از ماندن و ادامه‌دادن، بانیان چراغ باید در نظر داشته باشند که اصل عمل آنها نوعی رفتار اصلاحی در جامعه به شمار می‌رود و مانند هر رفتار اصلاحی دیگری چنین کاری در صورت تداوم و دقت است که می‌تواند به نتیجه مطلوب آنها برسد. قطعا بانیان چراغ (آ‌نگونه که در اعلام موجودیت جایزه و در بیانیه‌های دو سال اخیر خود گفته‌اند) قصدشان فقط اهدای جایزه‌ای به تعدادی از فعالان نیست؛ آنها امیدوارند مسیرهای تازه‌ای را ایجاد کنند، الگوهای تازه‌ای را شکل داده و درنهایت در مسیر ترویج علم مؤثر باشند. با چنین ایده‌ای و با نگاه به چشم‌انداز آینده به نظرم، نکات زیر در زمره مواردی است که بانیان چراغ و کسانی که با آن همکاری می‌کنند، شاید بد نباشد درباره آن بیندیشند:

تصویر: وب سایت جایزه چراغ

١- در اینکه چراغ جایزه‌ای خصوصی و شخصی و غیرانتفاعی است و درنهایت بازتاب‌دهنده سلیقه و دیدگاه برگزارکنندگان آن است، شکی نیست، اما بانیان چراغ در ابتدای مسیر خود تعاریف دقیق و مشخصی از نحوه عملکرد خود ارائه داده‌اند؛ آنها تعریف مشخصی از سه رده جایزه‌ای که قرار است هر سال اهدا کنند، مطرح کرده و اعلام کرده‌اند بر اساس این معیارها اقدام به انتخاب برگزیدگان خواهند کرد. به نظرم نکته مهمی است که برگزارکنندگان چراغ به‌طورجدی به این معیاری که خود تعریف کرده‌اند، پایدار بمانند یا اگر آن را ناقص می‌دانند اصلاح و اعلام کرده و آن را مدنظر قرار دهند. باید به یاد داشت شخصی‌بودن و غیردولتی و غیرانتفاعی‌بودن اگرچه مؤلفه بسیار ارزشمندی در این جایزه است، اما در برابر انتقادها سپر دفاعی نخواهد بود. این غیرانتفاعی و شخصی‌بودن نه‌تنها چیزی از ضرورت‌های دقت در کارها کم نمی‌کند که به این دلیل که در آن نفس عمل برای بانیان مهم و ارزشمند است، انتظار دقت و عملکرد مطلوب‌تری را نیز ایجاد می‌کند؛ به‌‌عبارت‌دیگر اگرچه این جایزه شخصی و غیردولتی است، اما پس از آنکه این جایزه معیارها، استانداردها و روندهای خود را تعریف کرد، باید با حداکثر توان و دقت و وسواس به آن وفادار ماند؛ به‌عبارت‌دیگر این جایزه نیازمند سازگاری درونی است تا بتواند در برابر سؤال‌ها و انتقادهایی که از بیرون به عملکرد و انتخاب‌های آن می‌شود، پاسخی منطقی دهد. اگر بانیان این نکته بدیهی را در فرایند ادامه چراغ فراموش کنند، عمل بزرگی که می‌تواند به اتفاقی مهم و تأثیرگذار در جامعه بدل شود، در حد یک میهمانی دورهمی تنزل خواهد کرد.
٢- پیشنهاد من به برگزارکنندگان چراغ این است که درحالی‌که با تمام دشواری‌ها و گرفتاری‌های پیش‌رو، کار این جایزه را به جلو می‌برند، در پی تشکیل و پی‌ریزی ساختار و سازمانی برای این جایزه باشند. بار دیگر درست است که این جایزه شخصی و فردی است، اما اگر بانیان آن می‌خواهند که این اثر در جامعه باقی بماند و تغییری ایجاد کند، بد نیست به فکر آن باشند که ایده‌های شخصی خود را که موتور محرک این جایزه است، اولا مکتوب کرده و دوم آنکه در قالب ساختار و سازمانی پیاده کنند. چراغ اگر می‌خواهد مؤثر باشد باید به یک نهاد تبدیل شود. جامعه ما سال‌های طولانی است که از تکرار کارهای قدیمی آسیب دیده است و دچار تأخیر شده است. بخشی از کم‌حافظگی اجتماعی ما به عدم مستندسازی، عدم ساختارسازی و ناچاری از تکرار راه‌های رفته بازمی‌گردد. کسانی که به دنیای ترویج نجوم علاقه دارند به خاطر می‌آورند که تا چندین سال پیشنهادی به نام شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران وجود داشت. آن نهاد با همه انتقادهایی که به آن وارد بود و با همه ضعف و قوت‌هایی که داشت، توانسته بود مسیرهای متعدد و تازه‌ای را در فرایند ترویج علم در کشور باز کند؛ توانسته بود راه‌هایی را در برابر مشکلات با آزمون و خطای متفاوت به دست آورد و همچنین تجربه مواجهه با چالش‌های فراوانی را داشت که چنان کارهایی با خود به همراه دارد. بعد از آنکه چند سال پیش این شاخه با استعفای اعضای هیئت‌مدیره آن منحل شد، همه آن تجربه‌ها، همه آن راه‌ها و روش‌ها و ایده‌ها و امکانات نیز نابود شد. امروز حتی آرشیوی از وب‌سایت شاخه آماتوری وجود ندارد و هیچ جایی نمی‌توانید انبوهی از تجربه‌های موفق یا شکست‌خورده آن گروه را بیابید که اگر امروز خواستید کاری مشابه انجام دهید، دست به تکرار خطاها نزنید. این مصیبتی است که در همه بخش‌ها وجود دارد و اگر چراغ می‌خواهد الگو و مثالی اصلاحی در فرایندهای موجود و از جمله ترویج علم انجام دهد نقطه شروع مناسب خود این جایزه است. از سوی دیگر تشکیل ساختار و سازوکار پیاده‌شده، امکان توسعه را می‌دهد و می‌توان بر اساس آن نیروهای داوطلب را به یاری گرفت، امکانات بیشتری برای پیشبرد اهداف تهیه کرد و چراغ را از رویدادی یک‌شبه به فرایندی مؤثر و اثرگذار در طول سال بدل کرد.
٣- یکی از مشکلاتی که در راه مروجان علم قرار دارد، در کنار همه مشکلات مالی و امکانات، ارتباط با مخاطبان است. بخشی از فعالان ترویج علم به دلیل فضای موجود نمی‌توانند مخاطبان بالقوه خود را بیابند. یکی از آثاری که رویدادهایی مانند این جوایز و تقدیرها می‌تواند داشته باشد، ایجاد چنین ارتباطی است؛ اینکه مخاطبان بیشتری را با این فعالان و کارهای آنها آشنا کند. این کار اگرچه با برگزاری این مراسم و اهدای این جوایز به طور مقطعی صورت می‌گیرد، اما برای تبدیل‌شدنش به روندی اثربخش لازم است که در طول سال نیز دنبال شود. یکی از کارهایی که جایزه‌ای مانند چراغ می‌تواند انجام دهد، پس از پایان اهدای جایزه آغاز می‌شود و آن تداوم در معرفی و اطلاع‌رسانی کارهایی است که منتخبان این جایزه انجام داده یا انجام می‌دهند. این کار می‌تواند از طریق وب‌سایت جایزه چراغ و در طول سال با معرفی دقیق‌تر و کامل‌تر برگزیدگان صورت بگیرد و وب‌سایت این جایزه می‌تواند به درگاهی برای علاقه‌مندان علم بدل شود تا مروجان فعال و برگزیدگان این جایزه را در طول سال دنبال کرده و از جریان کارهای آنها آگاه شود.
با وجود همه آنچه در بالا گفته شد، نمی‌توان چشم بر دشواری و ارزش والای کار دست‌اندرکاران چراغ بست. آنها کاری سخت و دشوار را آغاز کرده‌اند که اگر تداوم یابد، می‌تواند راه ترویج علم را در ایران درخشان‌تر کند.

—

شرق

 

دیگر داستان تبلیغات انتخابات ریاست جمهوری در ایالات متحده به سر رسیده است. دیگر دوران تلاش برای رای جمع کردن و به پای صندوق آوردن آن هایی نیست که گمان می کنند روند رو به جلو جامعه آن ها را گوشه نشین کرده است. حتی اکنون زمان آنکه با اقدامی نمایشی پایگاه متزلزل و اندک رای دهندگان و حامیان رییس جمهور آمریکا تقویت شود نیز گذشته است. اگر حملات مکرر ترامپ در دوران رقابت های انتخاباتی و اقدام هایی چون خروج از پیمان پاریس  در دورانی که محبوبیت او در حداقل ممکن قرار دارد و تا آن زمان نتوانسته بود هیچ لایحه مهمی را به تصویب مجلسان برساند قابل درک و توجیه بود، اما با هیچ روش عقلانی نمی توان ادامه روند کارهای او ار توجیه کرد.

صحبت از اختلاف نظر در سیاست، دعوا بر سر دخالت یا همراهی با نهادهای روسی در انتخابات یا تخلف در قانون نیست. صحبت از سیاره را سپید دیدن و اصرار بر آن است.

ترامپ که این روزها در تعطیلات کریسمس، در باشگاه گلف خود در مورا لاگو اوقات می گذراند، ساعاتی پیش به توییتر آمد تا در جایی که نه ضرورت سیاسی، نه توجیه اجتماعی و نه نیاز خبری وجود داشت بار دیگر مهم ترین خبر این سال را تکرار کند: «واقعیت و علم در خطر است»

او در توییتر چنین نوشت:

«در شرق {ایالات متحده} این، احتمالا سردترین سال نو ثبت شده است. شاید کمی بتوانیم از آن داستان گرمایش زمین خوب و قدیمی استفاده کنیم که کشور ما و نه دیگر کشورها، قرار بود تریلیون ها دلار صرف مبارزه با آن کند. خودتان را بپوشانید.»

این نخستین حمله او به گرمایش زمین نیست اما بی ربط ترین ان ها و بی دلیل ترین آن ها است. شاید مهم ترین پیام این توییت این باشد که وقتی نوبت به ترامپ می رسد انتظار اصلاح رفتار یا منطقی عمل کردن نداشته باشید او مانند کودک لج بازی است که وقتی به او می گویید خطایی کرده است در چشمان شما زُل می زند و نقش مار می کشد تا شما را فریب دهد و بر خطای خود اصرار می کند و هر ازچندگاهی با وقاحت آنرا به روی شما می آورد و بر خطای خود تکرار می کند.

این تازه چندی بعد از آن است که گزارشی از دستور العملی از درون سازمان مبارزه با بیماری های واگیردار منتشر شد که در آن توصیه شده بود با توجه به حساسیت های دولت موجود برای آنکه طرح ها و پیشنهادهای آنها برای دریافت بودجه تامین شود، از به کار بردن واژگانی مشخص و از جمله «مبتنی بر علم» و «مبتنی بر واقعیت» خودداری کنید.

این جنگی تمام عیار علیه علم است که دامنه آن تنها به ایالات متحده محدود نمی ماند.

دامنه این نبرد علیه واقعیت و داده و علم به ما نیز در این سوی اقیانوس می رسد. اینکه چرا ترامپ اینگونه آشکارا و لجام گسیخته علیه علم و هر نظر کارشناسی می تازد، موضوع پیچیده ای است. جودیت باتلر، فیلسوف و نظریه پردازی آمریکایی در سخنرانی که چند ماه قبل انجام داد این رفتار را تلاش برای نوعی وجاهت زایی توصیف می کند. به اعتقاد او در ساختار سیاسی موجود، ترامپ و همراهان او – خودآگاه یا نوخودآگاه – می دانند که قدرت نهایی اعمال سلیقه را در نظر ندارند پس به تکرار آن به طور عمومی مبادرت می ورزند، با تکرار این امر میدان و سپهر دیدگاه عمومی آنها این ایده را به مخاطب خود تلقین می کنند که دارای وجاهتی در بیان و اتوریته ای در اجرای آن هستند و با تکرار این ادعا که وجاهت لازم و مرجعیت لازم در این موضوع را دارند سعی در نصب این مرجعیت برای خود دارند.

معلوم نیست آیا چنین نظری در پشت نگاه ترامپ قرار دارد یا تنها این چنین تکرار هایی تکرار لج بازانه فردی نادان است که در مقامی قرار دارد که مخالفت با نظرات او – حتی نظرات اشتباهش – برای بسیاری می تواند هزینه بردار باشد.

به همین دلیل هم امروز آنچه به جنبش مقاومت در جامعه آمریکا و به خصوص نهاد دانشگاهی این کشور معروف  شده است از اهمیت بالایی برخوردار است. اما نباید این نبرد و این مقاومت را تنها در ایالات متحده دید.

مناصب برای افراد مرجعیت به همراه می آورند و مردم انتظار دارند سخنانی که از یک مرجع خاص صادر می شود از میزان اعتبار مشخصی برخوردار باشد. حتی در سوی دیگر جهان وقتی گفته میشود رییس جمهور کشوری موضع مشخصی گرفته است با دیده جدی تر به آن نگریسته می شود. حالا این منصب در اختیار فرد و افرادی است که به طور رسمی خود را در نبرد با واقعیات، علم و رسانه هایی می بینند که سعی می کنند خطای آن را آشکار کنند.

ما نیز از این بازی آسیب می بینیم. در دنیایی که مراجع قدرت به شایعه پراکنی و ترویج نظریه های توطئه کمر همت بسته باشند کار تمیز دادن سره از ناسره برای رسانه ها سخت تر می شود و این کاری است که مقاومت برای حقیقت در سراسر جهان پیش روی دارد.

خطر عقب گرد از دنیای خردورزی جدی است و ما باید برای مقابله با آن آماده باشیم و در این بین رسانه های علمی هستند که باید نقش مهمی را بر گردن خود احساس کنند.

جوانی نابغه موفق شده است با امکاناتی ساده در خانه خود به تولید انرژی هسته ای بپردازد، مخترعی که از ده‌ها نمایشگاه مخترعان و نوآوران گواهی دریافت کرده است موفق شده است ماشینی اختراع کند که می توانید بدون نیاز به هر نوع سوختی حرکت کند. گروهی از نوابغ جوان در مصر موفق شده اند ابزاری را بسازند که نه تنها امکان تشخیص بیماری های عفونی در کسری از ثانیه را دارد که می تواند آن را به سرعت درمان کند، گروهی از نوابغ بدون آنکه قدم در دانشگاه گذاشته باشند توانسته اند نظریه نسبیت انیشتین و نظریه کوانتوم را رد کنند. گروهی از مخترعان موفق شده اند بدون کوچکترین کمکی برای نخستین بار در جهان، ابزار پیش بینی زلزله بسازند که بارها و بارها با موفقیت زلزله ها را پیش بینی کرده است.

این ها جملات آشنایی برای کسانی است که برای مدتی طولانی در فضای رسانه های علم کار کرده باشند. من در دورانی که دبیری گروه دانش روزنامه جام جم را برعهده داشتم فقط در یک سال حداقل فقط ده مورد  با دانشمندان آماتوری مواجه شدم که ادعا می کردند نظریه نسبیت را رد کرده اند (هیچ کدام از آن ها تحصیلات فیزیک فراتر از مقطع متوسطه نداشتند.)، سه مخترع ادعا می کردند دستگاه های پیش بینی زلزله ای ساخته اند که با دقت توان پیش بینی زلزله را دارد، و تقریبا هر روز آن سال شاهد اختراع اولین بار موضوعی در کشور بودم که به گواهی ثبت اختراعات نیز مزین بودند از لواشک گوجه فرنگی گرفته (نه اشتباه نخوانده اید واقعا لواشک گوجه فرنگی در یکی از آن سال ها پروانه ثبت اختراع دریافت کرده بود. ) تا خودروهای پرنده و دیگر موارد.

این مدرک به ظاهر معتبر آن قدر بی پایه و اساس بود که وقتی دیدم توان راضی کردن مدیران و ویراستارانم را درباره بی پایه بودن این گواهی ها ندارم مجبور شدم ایده اشتباه و سراسر از خطایی را به عنوان طرح اختراع به اداره ثبت اختراع ببرم تا نشان دهم هر چیزی – حتی به طور بدیهی اشتباه – ممکن است گواهی ثبت اختراع بگیرد.

برخی از این مخترعان زمانی که به ما مراجعه می کردند پرونده ای شامل مصاحبه هایی که با نشریات عمومی انجام داده بودند یا گواهی ثبت اختراعات یا گواهی شرکت یا دریافت مدال از نمایشگاه های ابتکارات و نو آوری های جهانی (عمدتا کشورهای اروپای شرقی) را به همراه داشتند (قبلا مفصل درباره نمایشگاه های نوآوری نوشته ایم که چقدر بی اعتبار هستند و در واقع نمایشگاه تجاری به شمار می روند.) گاهی اوقات توصیه نامه ای از یکی از اساتید برجسته آن رشته را نیز نشان م یدادند که استاد محترمی درباره کار آنها نوشته بود ایده جالبی است در صورت امکان حمایت شود. وقتی از آن استاد می پرسیدم چرا اسم خود را زیر چنین ایده بی پایه ای قرار داده اید پاسخش به شدت منطقی و البته غیر قابل دفاع بود: «من وقتم محدود است و ایشان در ماه گذشته تقریبا هر روز در مقابل دفتر من نشسته و من به هیچ روش محترمانه ای نمی توانستم به او بقبولانم که اشتباه می کند و تنها راهی که می توانستم از دست او خلاص شوم این بود که نامه ای به این شکل بنویسم.»

زمانی که این افراد به من و همکاران من می رسیدند، معمولا ادعاهای مشابهی داشتند؛ به ما قول حمایت داده شده اما انجام نشده است، جامعه علمی چون درگیر باند بازی است در مقابل ما سنگ می اندازد، پول به ما نمی دهند، آمریکا و کشورهای دیگر پیشنهادهای میلیاردی به ما داده اند که طرح خود را آنجا ببریم اما حب وطن مانع شده و ی میخواهیم در سرزمین خودمان این طرح را به نتیجه برسانیم. مقام های های سیاسی یا امنیتی از ما حمایت کرده اند و شما اگر مطلب ما را کار نکنید با اهداف کشور مبنی بر حمایت از نخبگان در تضادید.

تقریبا همه موارد اینگونه ای که با آن ها روبرو شده ایم به دلایل ساده ای در طبقه بندی قرار می گیرند که به زبان محترمانه می توان آن را در رده ای به نام «خزعبلات» قرار داد. حرف های یاوه و ادعاهای بزرگ بی پشتوانه که البته همه آنها به یک انگیزه و به یک روش تولید نشده اند.

بخشی از این ادعاها از سوی افراد یا گروه ها یا شخصیت هایی با هدف های خاص و ویژه مطرح می شوند مکه خود به پوچی ادعاهای خود واقفند اما همزمان می دانند در ساز و کار ناقص و غیر دقیق اداری کشور میان برهایی وجود دارد که با استفاده از آن می توانند منافعی به دست بیاورند.

برای مثال در دوره ای نهاد حمایت از نخبگان – که البته وجود چنین نهادی به تنهایی و به رسمیت شناختن مفهوم انتزاعی مانند نخبگی، به خودی خود ممکن است به سمی برای بدنه کشور بدل شود – در تعریف خود از نخبگان به میزان اختراعات و ثبت اختراع ها اشاره داشت. شناسایی شدن در قالب نخبه ممکن بود برخی از تسهیلات را در اختیار افراد یا شرکت ها قرار دهد و همزمان نقص سیستم و تعریف متفاوتی که در دستگاه قضایی و اداره ثبت اختراعات ایران وجوئد داشت باعث می شد  تا به راحتی و بدون دقت علمی ایده هایی به نام اختراع ثبت شده و برای آن ها گواهی صادر شود. بدین ترتیب برخی ممکن است برای کسب چنین امکاناتی وارد این بازی شده و آگاهانه از نقص های ساختار سو استفاده کنند تا منافعی به دست آورند.

از سوی دیگر برخی دیگر از غفلت و اشتباه خود آگاه نیستند. آنها سودا زده اند و گمان می کنند که واقعا از موهبتی استثنایی برخوردارند و هرچه به ذهن آنها بیاید حتما درست و دقیق است. برخی از آنها مطالعات پراکنده شخصی دارند و چیزهایی را از جاهای مختلف به هم نسبت می دهند و با بد خواندن تاریخ خود را با انیشتین و گالیله و نیوتون مقایسه می کنند که چون پیش تر از زمان هستند کسی قدر کار آن ها را نمی داند.

برخی دیگر ممکن است قربانی ساختار ناقص آموزش و دانشگاه و موسسات پزوهشی یا بازار کار و سرمایه باشند.

هرچه که هست حاصل کار آنها در رده خزعبلات قرار می گیرد.

اما چه معیاری وجود دارد؟ این معیار در تعریف وسیع و گسترده خود روش علمی است که نشان می دهد آیا ادعایی در رده خزعبلات است یا قابل اعتنا و اگر مطابق این روش و ساز و کار مطمئن شدیم ایده ای در رده خزعبلات قرار دارد احتمالا تنها زمانی مجاز به انتشار موضوعی درباره آن ها هستیم که آن ایده بی پایه در حال توسعه در جامعه است.

چرا وقتی شخصی بدون تحصیلات یا سابقه پژوهشی، علمی یا تجربی در زمینه زلزله ادعا می کند با موفقیت دستگاه پیش بینی زلزله را ساخته است با شک فوق العاده بالایی با او مواجه می شویم؟ یک دلیل ساده این است که اولا در دنیای امروز به طور عموم عصر دانشمندان نابغه مستقل تمام شده است. عمده کارهای بزرگ از دل کارهای گروهی بیرون می آید و مگر در بخش های خیلی خاص و نظری و ریاضیاتی عملا امکان اینکه یک نفر به تنهایی  بتواند مسیری را در مرزهای علم به جلو باز کند منتفی است. از آن گذشته روش علمی حکم می کند که شما بر دوش دیگران بایستید. اگر شما قصد ساخت دستگاه زلزله را دارید این دستگاه یا فناوری آخرین مرحله از فاز طولانی تحقیق و توسعه و آزمایش است. فناوری نو مبتنی بر مدل علمی است. مدل علمی که به شما می گوید چرا و چگونه زلزله رخ می دهد، ویژگی های همراه و پیش نشانه های آن کدام است، آیا این دیدگاه با دیدگاه جامعه علمی مطابقت دارد، چه نقدهایی بر آن وارد است، چطور می توان با فرض وجود چنین پیش نشانگرهایی و قرار دادن آن ها در معادله زمانی، آنها را سنجید، از چه مدل هایی برای تحلیل داده ها استفاده می کنید و هزار و یک سوال دیگر که قبل از رسیدن به ساخت ابزار باید به آ« جواب بدهید. وقتی به این سوال ها پاسخ داده شد، ابزار شما وارد مرحله آزمون می شود، داده گیری می کند، داده ها با واقعیت های سنجیده می شود و خطاهای آن تعیین می شود و ایده موجود یا رد یا اصلاح یا تایید می شود.

وقتی مخترعی به من می گوید من توانسته ام دستگاه پیش بینی زلزله دقیقی بسازم و اگر چند میلیاردی به من کمک کنند دستگاه جان همه را نشان می دهند، و در پاسخ به چگونگی پیش بینی تنها به موضوعی مثل انتشار گاز رادون – که یکی از قدیمی ترین  و شناخته شده ترین پیش نشانه های محتمل در ارتباط با زلزله است ۰ سخن می گوید و می گویید مثلا از ترس جاسوسان صنعتی نمی تواند روشش را بگوید احتمالا در حال یاوه گویی است.

این راه و روش علم و فناوری نیست. ممکن است چنین پیش گویی بگوید من با کمک ارتباط با ارواج می توانم زلزله را پیش بینی کنم. در آن صورت موضوع داستان دیگری است و در حوزه علم قرار نمی گیرد اما وقتی پای دنیای علم به میان می رسد ما باید سوال های مهم و اساسی را بپرسیم. اگر کسی از پاسخ دادن به ساده ترین سوال های ما عاجز است نمی تواند انتظار داشته باشد که رسانه چشم و گوش بسته به ابزاری برای تبلیغ صدای او بدل شود و از آن مهمتر انتظار کمک مالی و حمایت داشته باشد.

مهم نیست چه کسی و یا کسانی از یک طرح یا ایده حمایت کنند. علم و فناوری اعتبارشان را از افراد و مقامات نمی گیرند بلکه از دقت و روش خود می گیرند.

رسانه ها نیز باید مراقب باشند تا مبادا به ابزاری برای توسعه شبه علم بدل شوند. ابزاری که می تواند موجب ترویج بد فهمی و شبه علم شود. فراموش نکنید اینکه در پایان گفتگویی بنویسیم ما این ادعاها را تایید نمی کنیم کافی نیست. اگر از صحت مطلبی که منتشر کرده ایم مطمئن نیستیم در حال ترویج امر اشتباهی هستیم و مسولیت اخلاقی و حرفه ای ما است که حداقل داستان را در چارچوب و چشم انداز خود قرار دهیم تا مطمئن شویم کسی را گمراه نمی کنیم.

به خصوص به یاد داشته باشیم که در عصر شبکه های اجتماعی شخصی این چنین تبلیغاتی می تواند به ابزاری برای بازرایابی افراد بدل شده و به موج تردید، شایعه، شبه علم و خرافه دامن بزند.

رسانه ها به طور طبیعی وظیفه دارند اطلاعات و رویدادها را به دقیق ترین شکل ممکن و به زبانی که برای مخاطب آن ها قابل درک است در اختیار آن ها قرار دهند. این مساله به قدری بدیهی است که صحبت کردن درباره آن تکرار مکررات به نظر می آید. با این وجود زمان ها و موضوعاتی وجود دارند که اهمیت این شفافیت کلامی بیشتر از هر زمانی خود را نشان می دهد و بحران ها یکی از این موارد است.

زمانی که با بحرانی بزرگ و مورد توجه عموم سر و کار داریم بیشتر از هر زمانی باید هوشیار باشیم که زبانی که برای ارتباط با دیگران به کار می بریم حتی الامکان با ساختار رمزگشایی زبانی آن ها هماهنگ باشد. نباید در این موارد هیچ گفته و یا اصطلاح و یا روشی را – به خصوص در زمانی که قرار است در رسانه ای عمومی منتشر شود – پیش دانسته فرض کرد و باید مراقب بود تا مبادا صحبت های ما با بدفهمی مواجه شود. این بدفهمی در این موارد تنها اثر اطلاع رسانی اشتباه ندارد. در شرایط بحران داده های غیر دقیق به بستر و سنگ بنای شایعه تبدیل می شود. اعتبار خود را از راوی می گیرد و دهان به دهان می چرخد و ممکن است منجر به رفتاری اشتباه در مواجهه با بحران شود.

بحران هایی مانند زلزله، سیل، آتشفشان و نمونه های مشابه آن با توجه به هراس جمعی که از آن ها وجود دارد و همچنین بازه اثر سریع و واکنش های اجتماعی وسیع در رده این بحران های اجتماعی هستند و به خصوص اگر این چنین روندهایی در شهرهایی مانند تهران رخ دهد. شهری که برای مثال واقعیت زلزله محتمل آن به کابوسی دایمی برای شهروندان آن تبدیل شده است.

در این میان بخش دیگری از جامعه علمی نیز به جمع فعالان رسانه ای می پیوندند. دانشمندان، محققان و پژوهشگرانی که سعی می کنند با روش های مختلف از جمله مصاحبه ها، نوشتن یادداشت ها در روزنامه ها یا امثال آن به نیاز مهم و ضروری دسترسی به اطلاعات تخصصی و معتبر پاسخ دهند.

متاسفانه ساختار قدیمی و غیر حرفه ای نهاد علم در ایران – و البته کم کاری ما فعالان رسانه – باعث شده است تا منابع مورد ارجاع ما در حوزه های بحران های طبیعی فوق العاده اندک باشند. دشواری ارتباط، عدم علاقه یا عدم توانایی در صحبت کردن با رسانه ها از سوی گروه بزرگی از پژوهشگران از یک سو از سوی دیگر عدم درک اهمیت فعالیت رسانه ای و یا شاید کم اهمیت پنداشتن این کار از سوی جامعه علمی باعث شده است تا نقاط تماس رسانه ها در چنین رویدادهایی به افراد انگشت شماری محدود شود. روزنامه هفت صبح در صفحه اول روز یکشنبه خود در گزارشی به مشاهیر زلزله پرداخت و از چهره هایی نام برده است که پس از جریان زلزله های اخیر به نوعی به ستاره های فضای رسانه ای بدل شده اند. البته که این ستاره سازی از چهره های علمی به دو دلیل کم کاری سایر فعالان و تنبلی ما اهل رسانه در پیدا کردن منابع مختلف است.

حضور این دانشمندان در فضای رسانه ای غنیمتی مهم است و باید به حضور و کار آن ها ارج نهاد اما همزمان باید از دید رسانه به چند نکته توجه کرد.

نخست اینکه اگر دانشمندانی توان سخن گفتن با رسانه ها را دارند و یا راحت تر پاسخگوی درخواست های ما هستند، آیا به این معنی است که نگاه و دیدگاه آن ها بازتاب دهنده دیدگاه اجماع جامعه علمی درباره یک موضوع است؟ به عبارت دیگر آیا با تمرکز تنها بر یک دانشمند،  ما وزن منصفانه ای برای آرای او در نظر گرفته ایم؟ یا عدم سخن گفتن دیگران  یا عدم تلاش ما برای یافتن کسان دیگری که در آن حوزه صاحب نظر هستند، باعث شده است تا بخشی از دیدگاه جامعه علمی بر اثر تکرار و حضور پر رنگ تر، وجاهت و اقبال عمومی بیشتری ، فارغ از خواستگاه و پشتوانه علمی خود پیدا کند؟

نکته دوم اینکه با وجودی که بخشی از این چهره ها توانایی ارتباط مستقیم و سخن گفتن به زبان مردم را دارند اما این چیزی از وظیفه ویراستاری و ویرایش رسانه ها کم نمی کند. اگر در شرایط بحران دانشمندی قبول کرد برای روزنامه ما ستون یا دیدگاهی بنویسد و در آن از نگاه فنی و اصطلاحات تخصصی استفاده کرد، آیا باید به دلیل اینکه این ستون در قالب دیدگاه نوشته شده است بدون هیچ تغییری آن را عینا منتشر کرد؟ جواب قطعا منفی است. دانشمندی فعال در میانه مهم ترین رویدادی که به حوزه کارش مربوط است زمانی به نگارش متنی برای آگاهی بخشی عمومی اختصاص داده است. آیا این نوشته استاندارد انتشار در رسانه ای عمومی – آن هم در موضوعی مرتبط با بحران – را دارد یا نه ،تصمیمش بر عهده تیم علمی رسانه است که این همه بر اهمیت حضور و تقویت آن پای می فشاریم.

برای مثال به یادداشت روز سوم دی ماه دکتر مهدی زارع، عضو هیات علمی پژوهشگاه بین المللی زلزله و یکی از چهره های فعال در حوزه ترویج دانش عمومی در زمینه زلزله که در روزنامه شرق منتشر شد نگاهی بیندازید. این یادداشت به دلیل عدم رعایت همین نکته ساده – در نظر نگرفتن زبان مخاطب – از سوی نویسنده و ویراستاران روزنامه منجر به سنگ بنایی شد که شایعه وقوع زلزله بعدی در تهران را به همراه آورد و نویسنده را ناچار کرد تا از طریق شبکه های اجتماعی به توضیح نوشته خود و چگونگی برداشت اشتباه از آن بپردازد.

در بخشی از این نوشته آمده است :

« کانون زلزله در نزدیکی مهم‌ترین پهنه جمعیتی کشور قرار داشت. بلافاصله بعد از رخداد زمین‌لرزه ٢٩ آذر اظهارنظرهای مختلفی مبنی بر تبعات رخداد چهارشنبه‌شب و تلاش برای ارزیابی احتمال یک رخداد بعدی آغاز شد. نتایج اولیه ارزیابی‌های نگارنده نشان داد که گسل مسبب این رخداد گسل ماهدشت-جنوب کرج است و با سازوکاری امتداد-لغز و در ژرفای حدود ١۵ کیلومتر گسیخته شده است.

سازوکار آن مشابه سازوکار گسل شمال تهران (که قطعه گسل مجاور شرقی آن است) و گسل جنوب اشتهارد و گسل ایپک است که به‌ترتیب در سوی غربی آن قرار دارند. بعد از رویداد زمین‌لرزه با بزرگای ۵,٢سطح تغییرات تنش در دو سوی شرقی و غربی گسل یادشده بالاتر رفته، بنابراین اگر گسل‌های مجاور در وضعیت گسیختگی و آماده به جنبایی باشند، این تغییرات تنش می‌تواند به القای رخداد زمین‌لرزه مهمی با بزرگای تا حدود حداکثر ٧.۵ در آنها بینجامد.

 بازه زمانی کوتاهی که برای این تحولات می‌توان در نظر گرفت از حدود دو تا ١۶ هفته پیش‌ِروست و افزایش احتمال یک زمین‌لرزه هفت یا بالاتر را می‌توان از ١۵ تا ٢۵ به سطح ۵۵ تا ۶۵ درصد ارزیابی کرد. این کاری است که با تحلیل آماری داده‌های لرزه‌خیزی موجود و بر پایه رخداد زمین‌لرزه ٢٩ آذر ٩۶ و پس‌لرزه‌های آن انجام شده است. »

به بخش های برجسته شده این متن دقت کنید. یادمان باشد این متن نه برای انتشار در یک ژورنال پژوهشی که در قالب ستونی در روزنامه عمومی نوشته شده است.

ساز و کاری امتداد لغز به چه معنی است؟ سطح تغییرات تنش یعنی چه؟ عبارت به نظر مهمی که به نظر می رسد همه پیش فرض نتیجه نهایی برآن استوار شده است یعنی « اگر گسل‌های مجاور در وضعیتگسیختگی و آماده به جنبایی باشند.» به چه معنی است و آیا داده های موجود نشان می دهد که این گسل ها در چنین وضعی قرار دارند یا خیر؟ عبارت « و افزایش احتمال یک زمین‌لرزه هفت یا بالاتر را می‌توان از ١۵ تا ٢۵ به سطح ۵۵ تا ۶۵ درصد ارزیابی کرد.» دقیقا چه معنی می دهد؟

آیا اگر مخاطب با خواندن این متن دچار این گمان شود که نویسنده معتقد است طی بازه زمانی مشخصی – ۲ تا ۱۶ هفته آینده – باید منتظر زلزله ۷ ریشتری در تهران باشد، می توان او را مقصر دانست؟

من به هیچ وجه به ساز و کار علمی پشت این ایده اشاره ای ندارم، اگرچه در نقش یک روزنامه نگار علمی می توان پرسید آیا این ارزیابی شخصی محقق، با همراهی سایر دانشمندان نیز همراه است یا اینکه آیا اختلاف نظرهایی درباره آن وجود دارد. با این وجود من فرض را بر این می گذارم – و با شناختی که از پژوهشگر محترم آقای زارع دارم با اطمینان خوبی میتوانم نسبت به این فرضم مطمئن باشم – که داده ها و استنتاج ایشان درست است. اما در قالب یک مخاطب از این متن نمی توان مفهومی مشخص را برداشت کرد. اینجا وظیفه رسانه  برای ویرایش علمی و متنی بیش از هر زمانی مطرح است.

فراموش نکنیم که این اتفاق در حال رخ دادن در دوران اضطراب ناشی از بحران است. ذهن هراسان مخاطب با تمام پیش فرض های خود با همه شایعه هایی که روز به روز با آن مواجه بوده، خسته از بیداری شبانه در پی زلزله و نگرانی از حال و احوال خویشان و شهر و خانه خود، با این متن مواجه می شود تنها چیزی که برای او در متن خود را برجسته می کند، زلزله ۷ ریشتر در فاصله زمانی چند هفته آینده در تهران است. اثرات روانی و ممکن اجتماعی چنین بد فهمی فوق العاده وسیع تر از صرف انتقال اشتباه داده ها است.

نه تنها در هر زمانی باید به دقت محتوای منتشر شده نظر داشت در زمان بحران های این چنینی چنین نظارتی ارزشی دو چندان دارد.

راه حل های متعددی برای جلوگیری از وقوع چنین مواردی وجود دارد. افزایش تعداد منابع معتبر، کمک به این منابع برای رسیدن به زبانی که با زبان مخاطب هماهنگی دارد، دقت در ویرایش و رعایت اصل طلایی عدم انتشار هر متنی که منظور آن شفاف و واضح نیست، آموزش های پیش از بحران برای بحران های قابل پیش بینی (اینکه در تهران روزی دوباره زلزله خواهد آمد موضوع محرمانه یا پنهانی نیست اما چند رسانه ما چه از نظر محتوایی چه از نظر فنی آماده پوشش چنین رویدادی هستند؟) و همچنین درخواست از منابعی که با رسانه ها سخن می گویند برای مراقبت از زبان و کلام به خصوص در شرایط بحران از جمله آن ها است.

البته در این بین برخی از منتقدان پرسشی را مطرح کرده اند که باید به آن با جدیت پاسخ داد آن ها پرسیده اند در شرایط بحران وظیفه رسانه چیست؟ برقراری آرامش یا ایجاد اضطراب در جامعه؟ به نظرم جواب با قطعیت این است که هیچکدام. رسانه نه وظیفه آرام کردن جامعه را دارد و نه وظیفه اضطراب سازی. وظیفه رسانه به دست آوردن اطلاعات دقیق، تلاش برای اطمینان از صحت آنها، انتشار درست داده ها اطلاعات و داستان ها و قرار دادن آن در چارچوب های موضوعی، زمانی و تاریخی خود است. رسانه نه مسکن بحران ها است و نه تحریک کننده آن و نباید وظیفه ای بیش از گزارشگری درست، دقیق و مستند را از رسانه انتظار داشت. کسان دیگری هستند که نگران آرامش یا اضطراب باشند.

روزنامه شرق- ۳۰ آذز ۱۳۹۶: در ماه های اخیر داستان توان موشکی کره شمالی و آزمایش هایی که این کشور بر روی سامانه موشک های دور برد خود انجام داده است محور بحث‌های گسترده ای در جهان سیاست بوده است.

آنچه از سوی بسیاری رفتار ماجراجویانه کره شمالی در توسعه سلاح های هسته ای و موشک های دوربرد خود معرفی می شود برای رهبران این کشور در حکم ابزاری برای بازی پیچیده سیاسی و شاید تنها ابزار ممکن برای تردید سایر کشورها و به خصوص ایالات متحده در اقدام نظامی علیه این کشور و تنها ابزار موثر آن کشور جهت وادار کردن سایر قدرت ها به مذاکره بر سر مسایل مختلف و به خصوص تحریم های اقتصادی به شمار می رود.

گفته می شود پس از انتخاب دانلد ترامپ و در نخستین ملاقات او در قامت رییس جمهور منتخب با باراک اوباما رییس جمهور وقت، زمانی که اوباما مهم ترین چالش های پیش روی سیاست خارجی را برای جانشین خود مطرح می کرد به او گفته است مهم ترین خطر و چالشی که پیش روی دولت تازه قرار خواهد داشت کره شمالی است.

داستان رویارویی کره شمالی و ایالات متحده به خصوص پس از انتخاب دانلد ترامپ و بر سر کار آمدن دولت او وارد فصلتازه ای شده است. رهبران دو کشور با زبانی گزنده و گاه مشابه کودکان خردسال یک دیگر را خطاب قرار داده و عملا به تهدید نظامی تهدید می کنند. دانلد ترامپ در اجلاس سازمان ملل با خطاب قرار دادن رهبر کره شمالی با صفت «مرد موشکی» که برگرفته از یک ترانه محبوب آمریکایی است، او را تهدید کرد که کشورش را نابود خواهد کرد و زمانی که در میانه مذاکرات محرمانه ای که وزیر امور خارجه ایالات متحده آمریکا با همتایان چینی و نماینده های کره شمالی داشت، ترامپ با به کار گرفتن رسانه محبوب خود توییتر، خطاب به وزیر خارجه خود گفت که او در حال تلف کردمن وقتش برای مذاکره به کره شمالی است.

چشم انداز رویارویی کره شمالی و آمریکا در صورتی که ادعاهای دو طرف درست باشد تصویری آن چنان ناخوش آیند است که حتی فکر کردن به آن می تواند خواب از چشم بسیاری از مردم دور کند. دو سوی این کارزار در این مقطع سعی بر اعلام برتری نظامی خود دارند و ابایی از تهدید نظامی با سلاح های هسته ای ندارند.

اما آیا تهدیدات کره شمالی جدی است؟  در دل این داستان و در میانه آن و فراسوی جنجال های سیاسی و تبلیغی که دو سو با اهداف سیاسی خود دنبال می کنند مساله ای فنی قرار دارد.

دو مولفه اصلی این مناقشه به این دو سوال باز می گردد که آیا کره شمالی به راستی از توان موشکی را که ادعا می کند برخوردار است و دوم اینکه آیا توانسته است مکانیزم بمب های هسته ای خود را برا نصب درون کلاهک موشک های دور برد خود بهینه سازد؟

هر دو این سوال ها مساله های دشواری برای پاسخ دادن هستند مانند هر مساله دیگر مربوط به مسایل دفاعی و نظامی توانایی های کشورها و رد نتیجه منشا آن ها و نحوه تکامل آنها زیر پرده ای از رازداری قرار دارد. وقتی داستان به کره شمالی می رسد این پرده چندین برابر قطور می شود. کمتر خبری به طور مستقل ممکن است از درون کره شمالی به بیرون درز کند و وقتی هم خبرنگاران خارجی فرصت بازدید از کره شمالی را پیدا می کنند معمولا به طور جدی تحت نظارت و مراقبت هستند و تنها بخش های محدودی را می توانند ببینند یا گزارش کنند. خبرهای منابعی که از درون کره شمالی به بیرون آمده اند نیز اگرچه نور تازه ای بر داستان می افشاند اما به دلیل موضع گیری سیاسی آن ها شاید چندان قابل اطمینان و حداقل راستی آزمایی نباشد.

به همین دلیل هم باید در مورد اظهار نظر در مسایل فنی مربوط به کره شمالی احتیاط بیشتری از خود نشان داد.

نکاتی که درباره بخش موشکی برنامه کره شمالی می دانیم این است که در چندین سال گذشته این کشور به طور مداوم در حال آزمودن و بهبود توان موشکی خود بوده است. آخرین مجموعه و البته پر حاشیه ترین آزمایش های موشکی کره شمالی در سال جاری و با آزمایش موشک های معروف به هاوسانگ (Hawsong) – ۱۴ اتفاق افتاد. منابع کره ای اعلام می کردند این موشک سه مرحله ای توان هدف گیری هر نقطه ای از جهان را دارد.

نسل قلی موشک های کره شمالی با بازه موثر ۱۰۰۰ تا ۳۵۰۰ کیلومتر تا کنون با موفقیت آزمایش شده اند اما به نظر می رسد نسل تازه این موشک ها که برد ۱۰ هزار کیلومتر و ۱۱۵۰۰ کیلومتر را دارند، هنوز در حال توسعه هستند. یکی از دلایلی که با وجود آزمایش این نسل از موشک ها هنوز درباره توانایی دقیق آن ها برای انجام ماموریتی واقعی و فراقاره ای شک وجود دارد، مساله ناوبری و دقت هدف گیری است.

اما موشک های کره  شمالی از کجا آمده اند؟ برنامه موشکی کره شمالی از دهه ۱۹۶۰ میلادی آغاز شده است و به طور طبیعی با توجه به نزدیکی این کشور با اتحاد جماهیر شوروی بنیان و پایه این برنامه بر مبنای الگو و مدل های روسی است. با این وجود آزمون و توسعه نسل جدید موشک های دوربرد این کشور که از دهه ۲۰۱۰ میلادی آغاز شده است به نظر می رسد حداقل به طور عمده بر مبنای آزمون و خطا در حال پیشروی است. نگاهی به آزمایش های موشکی کره شمالی – حداقل بخشی که اعلام عمومی شده است – نشان می دهد تعداد زیادی آزمایش شکست خورده در کارنامه موشکی این کشور وجود دارد. شرایط سیاسی بین‌المللی نیز امکان همکاری مستقیم برای این کشور را فوق العاده دشوار و محدود کرده است. واقعیت این است که اگرچه علوم موشکی یکی از پیچیده ترین حوزه های فنی معاصر است اما اصول اولیه آن چندان محرمانه نیست. اگر انگیزه، سرمایه و نیروی لازم به این پروژه اختصاص داده شود امکان توسعه آن به طور نیمه بومی برای هر کشوری وجود دارد. بر خلاف تصور رایجی که از کره شمالی وجود دارد بخش دانشگاهی این کشور – البته با انگیزه ها و بر مبنای ایدئولوژی موجود – بخش فعالی است و منابع بسیاری در اختیار دارد و تقریبا عمده بودجه این کشور در اختیار بخش توسعه صنایع نظامی آن است.

به نظر می رسد حداقل در مرحله فعلی کره شمالی – فارغ از چالش های سیاسی – این توان را دارد که در زمینه پرتابگر و حامل های خود بر اساس آزمون و خطای پیشین و توسعه سیستم های موجود، برنامه موشکی خود را پیش ببرد. شاید بخشی که این کشور با مشکل جدی تری مواجه باشد توسعه سامانه ناوبری و افزایش دقت هدف گیری است.

در نهایت به نظر می رسد میان ادعاهای کره شمالی و ادعای توان بومی این کشور و واقعیت مرز باریکی وجود دارد همزمان باید مراقب بود تا فضای تبلیغاتی این کشور را با واقعیت اشتباه نگرفت و همچنین ادعاها و روند موجود را نیز با ساده انگاری انکار نکرد.